گزارش این نهاد پژوهشی وابسته به مجلس حاکی از آن است که عمر 40 ساله روش‌های استخراج زغال‌سنگ در ایران به سر آمده و روش‌های دستی و سنتی با استفاده از نیروی کارگری با راندمان پایین قیمت تمام شده را افرایش داده و از سویی با وجود توانایی بالا در حوزه اکتشاف و بهره‌برداری، شکل معادن زغال‌سنگ و عمق ذخایر این ماده معدنی تولید آن را در بسیاری از معادن کشور مقرون به صرفه نکرده است.

همچنین با توجه به خاصیت زغال‌سنگ، کشورهای دارنده معادن زغال، بیشترین حمایت‌های هدفمند و موثر را از این معادن در راستای حفظ تولید و مخصوصا اشتغال آن انجام می‌دهند، ولی در ایران استراتژی مدونی در راستای حمایت از این معادن به طوری که بتواند ادامه فعالیت در این حوزه را تضمین کند، وجود ندارد.

خریدار انحصاری مشکل دیگر این معادن است که با توجه به اینکه اکتشاف و بهره‌برداری معادن زغال‌سنگ در ایران صرفا برای تامین نیاز ذوب‌آهن بوده و صرفا صرفه اقتصادی تولید زغال مطرح نبوده، بلکه صرفه اقتصادی چرخه تولید فولاد مد نظر بوده است، در شرایط فعلی با واگذاری ذوب‌آهن بدون در نظر گرفتن معادن وابسته به آن، مشکلات عدیده‌ای در نوع خرید و پرداخت قیمت زغال به وجود آمده است.

همچنین کیفیت پایین کنسانتره زغال‌سنگ در برخی از واحدهای فرآوری باعث شده مشکلات این معادن تشدید شود. هرچند در در برخی از واحدهای فرآوری، تکنولوژی زغال‌شویی و فرآوری هم‌سطح با واحدهای موفق جهان وجود دارد، ولی در برخی از واحدها به دلیل پایین بودن تکنولوژی، کیفیت زغال تولیدی رقابتی نبوده و همین امر منجر به اختلاف نظر ذوب‌آهن و فروشندگان در قیمت‌گذاری می‌شود.

راهکارهای پیشنهادی مجلس

اتخاذ استراتژی مناسب در راستای حمایت موثر و هدفمند از معادن زغال‌سنگ توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت، کمک موثر جهت مکانیزاسیون معادنی که امکان مکانیزاسیون در آنها وجود دارد، تعطیلی معادن زغال به شدت زیان‌ده و باز خرید کردن کارکنان از محل منابع دولتی، توجه به طراحی و تکنولوژی‌های اتوماسیون و سیستم‌های کنترل فرآیند که قیمت تمام شده و کیفیت زغال را تحت تاثیر قرار خواهد داد، حمایت از شرکت سهامی ذوب‌آهن اصفهان (به صورت مستقیم و غیرمستقیم) در راستای تامین مواد اولیه مورد نیاز از طریق خرید تولیدات داخلی، تامین حداقل اقدامات ضروری برای ایمنی معادن، پرداخت مطالبات معوقه بخش خصوصی توسط ذوب‌آهن اصفهان و شرکت‌های تحت پوشش ایمیدرو، سرمایه‌گذاری‌های جدید برای احداث کارخانه‌های فرآوری زغال خام (کنسانتره زغال‌سنگ) با تکنولوژی روز با توجه به پتانسیل بالا در حوزه اکتشاف و بهره‌برداری از معادن و نیاز صنایع وابسته، تخصیص وام از محل وجوه اداره شده و کمک‌های فنی و اعتباری وزارت صنعت، معدن و تجارت و صندوق توسعه ملی در دوره سه ساله 93 تا 95 در راستای نوسازی ماشین‌آلات و تجهیزات و ارتقای ایمنی برای برون رفت از مشکلات این معادن راهکارهایی هستند که مرکز پژوهش‌های مجلس پیش‌روی تصمیم‌گیران بخش معدن کشور در راستای بهبود شرایط کاری زغال‌سنگ قرار داده است.

بر اساس این گزارش، قیمت تمام شده زغال‌سنگ در اکثر سال‌های اخیر بیشتر از قیمت پایه فروش زغال در ایران بوده و این به معنای زیان‌ده بودن این معادن است که باید به طور جدی مورد پیگیری قرار گیرد. البته این امر می‌تواند از بالا بودن قیمت تمام شده در ایران بنا بر دلایل مختلف از جمله پایین بودن بهره‌وری، پایین بودن تکنولوژی استخراج و یا ساختار زمین‌شناسی نامناسب معادن زغال و یا پایین بودن قیمت خرید توسط ذوب‌آهن اصفهان (خریدار انحصاری) باشد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین سهم عوامل از قیمت تمام شده مربوط به حقوق و دستمزد 29 درصد است و رتبه بعدی مربوط به تعمیرات و لوازم یدکی با سهم 19.8 درصدی است. حال این نسبت با توجه به مکانیزاسیون پایین‌تر در دیگر معادن نسبت به طبس ممکن است به سمت حقوق و دستمزد کارگر با چولگی بیشتری حرکت کند. بنابراین به طور نسبی می‌توان گفت که در ایران یکی از دلایل عمده بالا بودن قیمت تمام شده مربوط به پایین بودن بهره‌وری نیروی انسانی و پایین بودن تکنولوژی استخراج می‌تواند باشد.

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از وضعیت معادن زغال‌سنگ نشان می‌دهد تا پایان سال 1391 تعداد معادن زغال‌سنگ کشور 184 واحد اعلام شده که از این تعداد سهم بخش دولتی 27 واحد، سهم بخش خصوصی 140 واحد و 17 واحد باقی‌مانده متعلق به بخش تعاونی است. مطابق آمار موجود تعداد معادن فعال 111 واحد، غیرفعال 62 واحد و 11 واحد باقی‌مانده در حال تجهیز است. از این رو تعداد نیروی انسانی به کار گرفته شده در سال 1391 مطابق آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت 16974 نفر بوده است.

میزان استخراج زغال‌سنگ کشور در سال 1391 به مقدار 2614.3 هزار تن بوده که مقدار 2510.1 هزار تن نوع کک‌شو و 104.1 هزار تن از نوع حرارتی است. سهم بخش دولتی در استخراج 1261.1 هزار تن (48 درصد)، سهم بخش خصوصی 1308.9 هزار تن (50.03 درصد) و سهم بخش تعاونی نیز 44.3 هزار تن ( 1.7 درصد) بوده است. بنابراین برخلاف پایین بودن تعداد معادن دولتی حدود نیمی از سهم تولید و استخراج متعلق به معادن دولتی است که این موضوع می‌تواند ناشی از اندازه معادن دولتی با توان استخراج آنها باشد.

با توجه به اکتشافات صورت گرفته، عمده‌ترین ذخایر زغال‌سنگ کشور در نواحی شمالی و مرکزی کشور، کرمان، طبس، البرز مرکزی، البرز شرقی و البرز غربی واقع شده‌اند. بیشترین ذخایر را مناطق طبس (75 درصد ذخیره اکتشافی) و بعد از آن البرز (16 درصد ذخیره اکتشافی) و کرمان (9 درصد ذخیره اکتشافی) در خود جای داده‌اند.