شیرهایی که برای جلوگیری از فاسد شدن تبدیل به شیرخشک شده امروز هیچ خواهانی ندارد و به همین دلیل برخی تحلیل‌گران پیشنهاد می‌دهند شیرخشک‌های روی دست مانده دوباره تبدیل به شیر مایع شده و وارد بازار شوند!

این پیشنهاد البته این پرسش را به دنبال دارد که اگر بازار ظرفیت ‌پذیرش این میزان شیر را داشت چه لزومی به خرید و تبدیل شیرهای تازه به شیرخشک بود؟امروز موجودی انبارها از ٣٠ تا ٣٥ هزار تن تخمین زده می‌شود.

از این میزان شیرخشک ١٥ هزار تن متعلق به سازمان تعاون روستایی است. این ١٥ هزار تن در واقع همان شیرهای تازه‌ای است که به دلیل عدم خرید کارخانجات در قالب طرح تضمینی خرید شیر توسط سازمان تعاون روستایی خریداری و تبدیل به شیرخشک شد.

در خوشبینانه‌ترین حالت بازار داخل یعنی صنایع شیرینی و شکلات، کیک و بیسکوییت‌سازی و فرآورده‌های لبنی توان جذب ٢٥ هزار تن شیرخشک را در سال دارد. به این ترتیب حتی اگر این میزان شیرخشک انبار شده هم به فروش برسد باز هم بین پنج تا ١٠ هزار تن شیرخشک مازاد وجود دارد. شاید پیش‌تر صادرات، به عنوان بدیهی‌ترین و بهترین راه مشکل شیرهای مازاد را حل می‌کرد اما امروز این گزینه از سوی صنایع رد شده محسوب می‌شود و هیچ یک از صاحبان صنعت حاضر به صدور محصول خود نیستند.

زیان ٤٥٠٠ تومانی صادرات

حسین چمنی، مشاور شرکت صنایع شیر ایران محاسباتی را بر مبنای قیمت ١٢٠٠ تومان هر کیلو شیر خام انجام می‌دهد.

به گفته او قیمت تمام شده شیر خشک تولید شده بدون چربی، ١١ هزار تومان خواهد بود. این درحالی است که قیمت‌های جهانی شیرخشک در حال حاضر شش هزار و ٥٠٠ تومان بوده و به این ترتیب صادرات ٤٥٠٠ تومان در کیلو زیان به همراه خواهد داشت. چمنی این موضوع را اضافه می‌کند که زیان محاسبه شده در شرایطی است که شیر دامداران کیلویی ١٢٠٠ تومان خریداری شود. اگر بنا باشد قیمت ١٤٤٠ تومانی مورد تاکید دولت برای هر کیلو شیر خام لحاظ شود این زیان بسیار بیشتر از رقم محاسبه شده خواهد بود.

مشاور شرکت صنایع شیر ایران توضیح داد: با توجه به اینکه امسال کشش بازار مصرف کاهش یافت، بسیاری از کارخانجات بزرگ ٣٠ درصد از شیر خام دریافتی خود را تبدیل به شیرخشک و در انبارها دپو کرده‌اند. او افزود: در حال حاضر موجودی شیرخشک صنایع ١٨ تا ٢٠ هزار تن برآورد می‌شود و به این مجموعه باید ١٥ هزار تن شیرخشک تولیدی سازمان تعاون روستایی را نیز اضافه کرد. به عقیده چمنی یکی از راهکارها در شرایط حاضر ورود دولت و تخصیص مابه‌التفاوت قیمت صادراتی به عنوان یارانه است تا به این طریق مشکل شیرهای مازاد حل شود.

تخصیص شیرخشک مایع به دهک‌های کم‌درآمد

با توجه به اینکه شیرخشک‌های تولیدی از شیرهای تضمینی خریداری شده وزارت جهادکشاورزی برای برآورده کردن اهداف خرید تضمینی یعنی خروج شیر از بازار برای ایجاد تعادل در آن مجوز توزیع داخلی ندارد و در صورت اقدام به صادرات در شرایط کنونی با قیمت جهانی شیرخشک به کمتر از ٢٠٠٠ دلار در هر تن، صادرات با قیمتی بسیار کمتر از قیمت تمام شده و بین ٦٠٠٠ تا ٧٠٠٠ تومان صورت خواهد گرفت؛ بر این اساس مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد می‌دهد شیرخشک تولیدی در داخل و برای دهک‌های کم درآمد جامعه در نظر گرفته شود چراکه در این حالت با در نظر گرفتن هزینه‌های تبعی قیمت هر لیتر شیر مایع تولیدی از این شیر خشک‌ها حدود ٧٠٠ تا ٨٠٠ تومان خواهد بود. بنابراین توزیع این شیر در دهک‌های کم درآمد حتی با دریافت هزینه می‌تواند آغازی بر اصلاح سبد غذایی و افزایش مصرف لبنیات در آنها در کوتاه‌مدت باشد و برای بلندمدت نیز اختصاص یارانه تولید به دامداران می‌تواند به پایداری تولید و مصرف شیر کمک کند.

تبدیل شیرخشک دور باطل است

این پیشنهاد مرکز پژوهش‌ها به عقیده برخی فعالان صنعت چندان منطقی به نظر نمی‌رسد چراکه اگر بازار ظرفیت پذیرش شیر مایع را داشت؛ نیازی به ورود سازمان تعاون روستایی به بحث خرید شیر نبود. حال که شیرهای مازاد جمع‌آوری شده تبدیل به شیرخشک شده است؛ بازتولید شیرمایع از آن و ورود مجدد آن به بازار منطقی به نظر نمی‌رسد.

این عده از کارشناسان معتقدند تبدیل شیر تازه به شیرخشک و سپس تبدیل شیرخشک به شیر مایع کار عقلایی نیست و فقط زمان و هزینه زیادی را به هدر می‌دهد. ضمن آنکه با توجه به تولید ١٠ کیلو شیر مایع از هر کیلو شیرخشک، هزینه تمام شده شیر مایع کمتر از قیمت فعلی شیر خام دامداران خواهد بود. بنابراین با توجه به اینکه در حال حاضر شرایط جذب تمام شیر تولیدی دامداران نیز فراهم نیست ورود ١٥٠ میلیون لیتر شیر مایع از محل ١٥ هزار تن شیرخشک تولیدی سازمان تعاون روستایی می‌تواند زیان دامداران را نیز در پی داشته باشد.

افت و خیزهای مصرف سرانه

مصرف سرانه لبنیات در اثر فرهنگ‌سازی‌های صورت گرفته و حمایت‌های دولت با توزیع شیر یارانه‌ای از ٧١ کیلوگرم در سال ١٣٧٥ به ٢٣٤ کیلوگرم در سال ١٣٨٩ رسید. از سال ١٣٨٩ با تغییر سیاست دولت در حمایت عام از مصرف‌کننده شیر، توزیع شیر و فرآورده‌های شیر یارانه‌ای حذف شد و در اثر آن برخلاف تجربیات جهانی که یارانه‌ها در سمت تولیدکننده معطوف به ارایه یارانه نهاده‌های تولید و در سمت مصرف‌کننده معطوف به اقشار آسیب‌پذیر جامعه است؛ در ایران فقط حذف یارانه شیر و حامل‌های انرژی صورت گرفت و سیاست‌های جبرانی برای حمایت توامان از تولید و مصرف در نظر گرفته نشد و این امر موجب ایجاد شرایطی شد که هم‌اکنون با افت ٤٠ درصدی مصرف سرانه شیر نسبت به پیش از حذف یارانه‌ها هستیم

بنابراین سیاست‌های یارانه‌ای دولت خود عاملی برای ایجاد شیر مازادی شد که در سال‌های قبل برای افزایش تولید آن برنامه‌ریزی شده بود.

با توجه به اینکه نرم مصرف ٢٣٤ کیلوگرم شیر برای هر فرد در سال نیز از میانگین جهانی و سرانه مصرف اروپا بسیار پایین‌تر است در برنامه‌های توسعه‌ای افزایش مصرف تا میانگین جهانی پیش‌بینی شده بود. برای پوشش مصرف پیش‌بینی شده، هدفگذاری‌هایی نیز برای افزایش تولید شیر صورت گرفت ولی با افت یکباره مصرف شیر پس از حذف یارانه‌ها، بخشی از تولید ارتقا یافته بدون تقاضا ماند. این موضوع سبب شد دولت برای جلوگیری از زیان دامداران به بازار شیر ورود پیدا کرده و مازاد نیاز شیر را در قالب طرح خرید تضمینی شیر خریداری کند.