توافق هسته‌ای ایران، راه ورود شرکت‌ها و غول‌های اقتصادی خارجی را به ایران باز کرده است. این شرکت‌ها با اطمینان به اینکه در ماه‌های آینده، تحریم ایران برداشته می‌شود، مصمم‌تر از گذشته، رفت‌وآمدهای خود به ایران را آغاز کرده‌اند و با رایزنی‌های متعدد در حال برنامه‌ریزی برای بازگشت به ایران و حضور فعال در طرح‌های اقتصادی ایران به‌ویژه صنعت نفت هستند.

در جریان حضور هیأت‌های خارجی همچون، آلمان، فرانسه، ایتالیا و ژاپن، مدیران و نمایندگان شرکت‌های نفتی نقشی فعال داشتند و یکی از محورهای اصلی مذاکرات این هیأت‌ها با مقامات ایرانی، همانا همکاری‌های نفتی و گازی بود. از منظر شرکت‌های نفتی، جذابیت‌های صنعت نفت ایران به اندازه‌ای است که می‌تواند زمینه‌ساز مناسبات جدید با ایران باشد. پیش از این در حاشیه اجلاس فصلی اوپک در وین اتریش، مدیران شرکت‌های نفتی اروپایی با حضور در محل اقامت وزیر نفت، با وی درباره آغاز همکاری‌های جدید نفتی مذاکره کرده بودند.

در این راستا، شرکت‌های نفتی اروپایی و غیراروپایی، رقابت اعلام‌نشده‌ای را برای بازگشت پایدار به ایران آغاز کرده‌اند. این رقابت درحال‌حاضر در قالب «پیش‌دستی در مذاکره» است و پیش‌بینی می‌شود در ماه‌های آینده با لغو عملی تحریم‌ها و رونمایی از قراردادهای جدید نفتی، عملا رقابت شکل جدی‌تری به خود بگیرد.

سخنگوی شرکت نفتی «شل»، استراتژی شرکت متبوعش را در مورد ایران «بسیار جدی» و «معطوف به فرصت‌های ممکن» توصیف کرده و می‌گوید: «راهبرد تجاری «شل» براساس اصل «مشارکت بلندمدت» و «ایجاد ارزش» و «ارزش‌آفرینی» برای شرکا است؛ به گونه‌ای که هرگاه در این راهبرد موفق به کشف «فرصت» شویم، حتما به آن خواهیم پرداخت». این دقیقا همان راهبردی است که مدیر ارشد اجرائی شرکت «شل» چندی‌قبل به رویترز اعلام کرده بود: «در صورت آمادگی ایران، فرصت سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز این کشور را بررسی خواهیم کرد».

اکنون با تعیین تکلیف پرونده هسته‌ای و رفع تحریم‌ها، شرکت «شل» نگاه عمیق‌تری به زمینه‌‌ای به نام «صنعت نفت ایران» پیدا کرده است. این زمینه ذیل یک «استراتژی»، از نظر زمانی به معنای «حضور بلندمدت» و «مشارکت» است که هدف آن همانا «ارزش‌آفرینی» است و مسامحتا هدفی به نام «توسعه صنعت نفت ایران» را دنبال می‌کند.

نورالدین وفاتی با اشاره به ظرفیت‌های بالای اقتصاد ایران گفت: ایران منابع بسیار سرشاری از نفت و گاز در اختیار دارد و از جمله‌ کشورهای ریشه‌دار در تاریخ و فرهنگ دنیاست.

وی با اشاره به اینکه رویکرد شرکت «شل» به ایران، رویکردی «خیلی جدی» و «معطوف به فرصت‌های ممکن» خواهد بود، در مورد زمان و چگونگی بازگشت این شرکت به ایران تأکید کرد: «با رفع عملی تحریم‌ها و محدودیت‌ها بر سر راه فعالیت شرکت‌های نفتی، «شل» علاقه‌‌مند به حضور و ایفای نقش و کشف فرصت‌های تازه در توسعه صنعت نفت و گاز ایران است. به طور کلی شرکت «شل» حدود یک قرن سابقه فعالیت در خاورمیانه دارد و در طول این مدت به توسعه صنعت نفت کشورهای این منطقه کمک‌های زیادی کرده است». سخنگوی «شل» به طور مشخص راهبرد این شرکت برای بازگشت به ایران را این‌گونه بیان می‌کند: «راهبرد تجاری ما بر اساس اصل «مشارکت بلندمدت» و «ایجاد ارزش» و «ارزش‌آفرینی» برای شرکا است. هرگاه در این راهبرد موفق به کشف «فرصت» شویم، حتما به آن خواهیم پرداخت». وفاتی همچنین با اشاره تلویحی به مدل قراردادهای جدید نفتی ایران، اظهار کرد شرکت متبوعش در مورد ایران، یک نگاه رو به جلو دارد که مبتنی بر «رژیم مالی جدید» پیشنهادی از طرف ایران است که در این زمینه مشغول بررسی و نیل به یک فهم دقیق‌تر هستند.

نورالدین وفاتی در پاسخ به این سؤال که «به چه زمینه‌ها یا پروژه‌هایی در حوزه بالادستی و پایین‌دستی صنعت نفت ایران علاقه دارید؟» جواب داد: «هنوز زود است که در مورد پروژه‌هایی که ممکن است علاقه‌مند باشیم، اظهارنظر کرده یا از آنها نام ببریم اما چنان‌که قبلا هم تأکید کردیم، استراتژی ما مبتنی بر مشارکت بلندمدت است. بنابراین در زمان مقتضی مسلما راهبردهایمان را پیگیری خواهیم کرد و ایران نیز از این امر مستثنا نیست».

سخنگوی «شل» در مورد خروج این شرکت از ایران در سال ٢٠١٠ توضیح داد که شرکت متبوع وی سابقه فعالیت زیادی در ایران دارد. اما «تمامی فعالیت‌های تجاری و عملیاتی در حوزه بالادستی صنعت نفت ایران» و همچنین «برنامه‌های توسعه‌ای و تجاری» خود را متوقف کرد که این توقف به دلیل هماهنگی با تصمیمات سازمان ملل و اتحادیه اروپا و آمریکا در اعمال تحریم‌ها بوده است. این اتفاق در تابستان ٢٠١٠ رخ داد. از وفاتی در مورد بدهی شرکت «شل» به شرکت ملی نفت ایران سؤال کردم که وی پاسخ داد: «بدهی معوقه «شل» به شرکت ملی نفت ایران بابت برداشت محموله‌های نفت خام تا قبل از سه‌ماهه دوم سال ٢٠١٢ بوده است که به خاطر اعمال تحریم، امکان پرداخت و تسویه مبالغ وجود نداشته و این بدهی بر ذمه شرکت «شل» قرار گرفته است». وفاتی اضافه کرد که کل مبلغ بدهی بر حسب «دلار» و طبق نرخ‌های ارز مربوطه «در مقطع تسویه‌حساب»؛ محاسبه خواهد شد. سخنگوی شرکت «شل» تصریح کرد «این موضوع به اطلاع تمامی سهام‌داران شرکت رسیده و همه در جریان آن هستند و هم‌اکنون به دنبال راهکارهایی هستیم که بتوانیم هرچه‌سریع‌تر نسبت به پرداخت و انتقال این بدهی اقدام کنیم».

تأسیس و آغاز فعالیت‌ها

«رویال داچ شل» در سال ١٩٠٧ و از ادغام دو شرکت «رویال داچ» هلندی و «شل» انگلیسی و با عنوان «رویال داچ شل» در شهر لندن پا گرفت. طرف بریتانیایی مالک ٤٠ درصد و طرف هلندی هم مالک ٦٠ درصد از سهام بود. این شرکت، که زمانی در باشگاه هفت خواهران عضویت داشت، نام بی‌رقیبی در صنعت بین‌المللی نفت است و دامنه فعالیت‌های بسیار زیادی دارد که می‌توان آنها را در سه گروه طبقه‌بندی کرد؛

گروه اول مربوط به فعالیت‌های بالادستی و پایین‌دستی صنعت نفت است؛ از فعالیت‌های بالادستی اکتشاف و تولید نفت خام گرفته تا تولید انواع سوخت‌ها و فراورده‌های نفتی و روغن‌ها و سوخت‌های مخصوص (سوخت‌ خودروهای مسابقه و همچنین سوخت‌های مناسب صنایع دریانوردی و هوایی) و انواع قیرهای صنعتی و LPG

گروه دوم مربوط به فعالیت‌های جانبی مرتبط با صنعت نفت است؛ مانند جایگاه‌داری (به روایتی بیش از ٢٥ هزار پمپ‌ بنزین در ایالات متحده و مالک بزرگ‌ترین شبکه عرضه سوخت در این کشور)، معاملات نفتی و حمل‌و‌نقل نفت خام و فراورده و روان‌کننده‌ها (لوبریکانت)های تجاری، صنعتی، گوگرد و ...
و گروه سوم هم با عنوان global solution شناخته می‌شود که شامل ارائه راهکارهای تجاری، صنعتی و مدیریتی به شرکت‌های تجاری و نفتی در راستای بهبود فعالیت‌های آنهاست. این شرکت درحال‌حاضر در نقاط مختلف جهان در حوزه‌های بالادستی و پایین‌دستی صنعت نفت فعال است و بخش قابل‌توجهی از تولید، توزیع و مصرف نفت دنیا را در اختیار دارد.

شل در ایران

شرکت «شل» در سال ١٩٥٤ طی مشارکت در قرارداد کنسرسیوم به صنعت نفت ایران وارد شد. در قرارداد کنسرسیوم، شرکت نفت ایران و انگلیس ٤٠ درصد، شرکت‌های آمریکایی نیز ٤٠ درصد، شرکت «شل» ١٤ درصد و شرکت نفت فرانسه شش درصد در منافع کار سهیم بودند. برخی اسناد حاکی است که کشف بزرگ‌ترین میدان گازی دنیا؛ یعنی پارس جنوبی؛ در سال ١٩٧١ با مشارکت دو شرکت «شل» و «آجیپ» صورت گرفته است. در مقطع بعد از انقلاب، یکی از شناخته‌شده‌ترین فعالیت‌های «شل» در ایران به میدان‌های سروش (در فاصله ٨٠ کیلومتری جنوب غربی جزیره خارک) و نوروز (در فاصله ٥٠ کیلومتری شمال میدان سروش) برمی‌گردد. طرح توسعه این دو میدان یکی از طرح‌های بیع متقابل شرکت ملی نفت ایران به ارزش حدود ١,٢ میلیارد دلار بود که قرارداد آن در سال ١٣٧٨ منعقد شد. پیمانکار متعهد شد نسبت به توسعه این میادین اقدام و تولید نفت خام از این دو میدان را در دو مقطع، ابتدا ٦٠ هزار بشکه و درنهایت ١٩٠هزار بشکه (شامل صد هزار بشکه از میدان سروش و ۹۰ هزار بشکه از میدان نوروز) شروع کند. قرار بود این سرمایه‌گذاری در یک برنامه هفت‌ساله به‌همراه حق‌الزحمه و سود پیمانکار از محل فروش نفت خام تولیدی میدان به پیمانکار برگردد.

نفت خام این دو میدان، بسیار سنگین با درجه api معادل ٢٠ بود که با عنایت به قیمت‌های نفت خام در آن زمان، ظاهرا انتقال این حجم از نفت به ساحل برای فراوری اولیه مقرون‌به‌صرفه نبود، بنابراین وزارت نفت پیمانکار را متعهد کرد سکوهای ویژه‌ای را که دارای سیستم‌های تصفیه آب و نمک و گازهای همراه باشد در این میادین نصب و راه‌اندازی کند.

بنا به گفته متخصصان، شرکت «شل» طراحی بی‌نظیری را در ساخت سکوی سروش به کار برد و با هدف استفاده بیشتر از فضا به‌جای توسعه طولی، در عرض پیش رفته و کارخانه‌های اصلی را در شش طبقه تعبیه کرده و ٩ هزار متر مربع را در این مجموعه جای داد.

اما گویا همه‌چیز به‌خوبی این سکوها نبود و این شرکت اشتباهاتی هم داشت. در اوایل سال ١٣٨٥ مدیرعامل وقت شرکت فلات قاره خواستار تسریع رفع اشکالات توسط شرکت «شل» شده بود. به‌دنبال آن مدیرعامل وقت شرکت متن از «اشکالات تأسیسات نمک‌زدائی» این پروژه خبر داد و تصریح کرد که پیمانکار در طراحی تأسیسات فرآورش دچار اشتباه و نارسایی شده است. همچنین یکی‌دیگر از فعالیت‌های شرکت «شل»، امضای تفاهم‌نامه اولیه پروژه «ال. ان. جی» بوده که البته هرگز به اجرا نرسید.

قرار بود شرکت «شل» در زمینه solution‌ها نیز اقداماتی در ایران انجام دهد. از جمله در شرکت‌های پایین‌دستی صنعت نفت، سیستم‌هایی موسوم به «داشبورد» ارائه و راه‌اندازی شود.

در واقع «داشبورد» به مدیران این امکان را می‏دهد تا با تعریف، نظارت و تحلیل شاخص‌های کلیدی عملکرد در ایجاد تراز بین اهداف و فعالیت‏ها، نمایان‌کردن ‏تمامی فعالیت‏های سازمان و ایجاد یک محیط نمایش مشترک بین اهداف و فعالیت‏ها برای تصمیم‌سازی درست و کارآمد اقدام کنند. یعنی چیزی همانند داشبورد خودروها که علائم کارکرد خودرو از قبیل حجم سوخت، دمای موتور، وضع سیستم برقی، روغن‌ها، سرعت، دور موتور و امثال آن را در اختیار راننده قرار می‌دهد.

برای فهم موضوع می‌توان به سیستم ERP اشاره کرد که هم‌اکنون توسط خود وزارت نفت در دست اقدام است. داشبورد می‌تواند یکی از ماژول‌های ERP هم باشد. در نهایت امکان تعریف و راه‌اندازی این سیستم‌ها در بخش‌های پایین‌دستی صنعت نفت میسر نشد. تحریم‌های اقتصادی اعمالی از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا، زمینه قطع مناسبات «شل» با ایران را فراهم آورد. با رفتن «شل» از طرح‌های صنعت نفت ایران، داستان این شرکت به پایان نرسید، چراکه بدهی این شرکت به ایران (که گفته می‌شود چیزی حدود ٢,٥ میلیارد دلار است) تسویه نشد. این مسائل، راه مذاکره برای چگونگی تسویه این بدهی را باز کرد که البته باز هم به دلیل تحریم‌های اقتصادی، تاکنون به نتیجه نرسیده و اکنون طرفین در مقطع رفع تحریم‌ها به دنبال راهکارهایی هستند که بتوانند هرچه سریع‌تر این بدهی‌ها را تسویه کنند. توافق هسته‌ای ایران با ١+٥ بار دیگر امیدهای «شل» را برای بازگشت به ایران زنده کرده است، اما واقعیتی که شرکت‌های نفتی (و ازجمله شرکت «شل») نباید از آن غافل شوند این است که «شرایط حضور» و «فعالیت» جدید آنها در ایران، با گذشته متفاوت است و آنها باید خود را با شرایط صنعت نفت ایران تطبیق دهند.