منابع حاصل از این نوع درآمد پایدار، با اولویت تجهیز و نگهداری معابر و البته توسعه مترو و شبکه حمل‌ونقل پاک، هزینه خواهد شد. اعضای شورا با هدف تنظیم جریان سفر و تعدیل حجم خودرو در ساعات پیک ترافیک، «نرخ شناور» را برای عوارض پیشنهاد کرده‌اند.

اخذ عوارض از تردد روزانه خودروهای شخصی در خیابان‌های پایتخت، با بررسی مقدماتی یک لایحه در کمیسیون‌های تخصصی شورای شهر، وارد فاز پیش‌اجرا شد.

مدیریت شهری تهران براساس ماده‌ای از برنامه 5 ساله شهرداری، مکلف شده بود تا پایان سال دوم برنامه –انتهای 94- با تدوین سامانه قیمت‌گذاری برای عبور و مرور وسایل نقلیه شخصی در بزرگراه‌ها، مجموعه‌ای از اهداف 4 گانه در دو حوزه حمل‌ونقل و محیط‌زیست پایتخت را محقق کند.

معاونت حمل‌و‌نقل و ترافیک شهرداری تهران برای انجام این تکلیف، از اختیاراتی که قانون مالیات بر ارزش افزوده، بابت تصویب عوارض محلی به شوراهای شهر داده است، استفاده کرده و لایحه‌ای برای اجرای فاز اول «اخذ عوارض تردد خودرو از معابر تهران» به شورای شهر ارائه کرد.

براساس این لایحه، شهرداری در نظر دارد در فاز اول، برای هر بار ورود خودروهای شخصی به یکی از 4 معابر «تونل توحید، تونل رسالت، تونل نیایش و پل صدر»، 300 تومان عوارض از وسایل نقلیه عبوری دریافت کند. اخذ عوارض خیابانی از خودروها، به شکل الکترونیکی خواهد بود و در فازهای بعدی، صرفا بزرگراه‌هایی مشمول خواهند شد که مسیرهای عبوری جایگزین به موازات آنها در پایتخت وجود داشته باشد. شهرداری تهران در نظر دارد با درآمد حاصل از عوارض تردد روزانه خودرو، ظرفیت حمل‌و‌نقل عمومی را با اولویت تخصیص منابع به «مترو»، توسعه دهد. در لایحه شهرداری، دومین محل صرف عوارض، پوشش هزینه‌های مصرف و نگهداری تاسیسات تونل‌های سطح شهر -که گفته می‌شود یکی از پرهزینه‌ترین تجهیزات زنده شهری به حساب می‌آید- عنوان شده است.

در صورت پولی‌شدن معابر خاص در تهران، مهم‌ترین اتفاق مثبتی که در کوتاه‌مدت آثار آن بروز می‌کند، «تنظیم جریان سفرهای درون‌شهری و تعدیل ترافیک در ساعات پیک، با انتقال سفرهای غیرضرور به سایر زمان‌های شبانه‌روز» خواهد بود.

اعضای شورای شهر تهران در بررسی‌های اولیه این لایحه، پیشنهاد کرده‌اند، نرخ عوارض تردد در ساعات مختلف به شکل شناور تعیین شود تا امکان تحریک خودروسوارها به «توزیع سفر» فراهم بیاید. تشویق به استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی و افزایش درآمدهای پایدار شهرداری، اهداف چهارم و پنجم از طراحی عوارض جدید عنوان شده است.

مدیران شهرداری در بلندمدت تصمیم دارند همچون وزارت راه و شهرسازی، اخذ عوارض از معابر تازه‌تاسیس را به ابزاری برای جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی بابت ساخت بزرگراه و تکمیل شبکه حمل‌و‌نقل دورن‌شهری، تبدیل کنند.

عوارض تردد؛ روش مرسوم دنیا

قرار بود در سال ۹۴ اخذ عوارض از برخی از معابر تهران یکی از منابع درآمد پایتخت باشد، اما بررسی لایحه اخذ عوارض تردد از معابر خاص پایتخت آن‌قدر طولانی شد که برخی از اعضای شورا معتقد بودند تا پایان عمر شورای شهر چهارم نمی‌توان از این محل برای پایتخت درآمدی کسب کرد، اما به تازگی کمیسیون برنامه و بودجه در خصوص این لایحه تصمیم‌گیری کرده و پیشنهاد ویژه‌ای داده است. این روش درآمدی برای شهرها در تمام دنیا مرسوم است و با نصب سنسورهایی در جلوی خودرو و شارژ کردن مبلغی امکان پرداخت عوارض با هر بار تردد از این معابر وجود دارد و در صورت اتمام اعتبار توسط پیامکی به صاحب خودرو اطلاع‌رسانی می‌شود. کسب درآمد‌های پایدار و مدیریت سفر شهروندان موضوعی است که در گزارش توجیهی این لایحه هم به آن تاکید شده است. مدیریت شهری یکی از ابزارهای مناسب برای جبران بخشی از هزینه‌های نگهداری و بهره‌برداری از شبکه معابر و زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل را استفاده از راهکار اخذ عوارض یا پیمایش دانسته است. بر اساس این دیدگاه، استفاده‌کنندگان از معابر و بزرگراه‌های شهری باید در تامین هزینه‌های ساخت و نگهداری و بهره‌برداری از تاسیسات فوق مشارکت کنند و بابت استفاده از زیرساخت‌های مذکور و نیز عوارضی که استفاده از خودروهای شخصی برای سایر شهروندان در مقیاس بزرگ‌تر شهر ایجاد می‌کنند، هزینه پرداخت کنند که این امر در نهایت به بحث و تحقق درآمدهای پایدار و توسعه متوازن شهر منجر می‌شود.

تدابیر انتظامی برای فرار از عوارض

در بند ۱۶ ماده هفتاد و یکم و هفتاد و هفتم قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخابات شهرداران مصوب سال ۷۵ و با اصلاحات و الحاقات بعدی و ماده یکصد و پنجاه و هشتم و یکصد و پنجاه و سوم مصوبه برنامه عملیاتی پنج ساله شهرداری تهران و در چارچوب تبصره یکم ماده پنجاهم قانون مالیات بر ارزش افزوده به منظور جلب مشارکت شهروندان در تامین هزینه‌های نگهداری تونل‌های شهری و جبران عوارض زیست‌محیطی ناشی از استفاده از خودروهای شخصی، به شهرداری تهران اجازه داده شده است از ابتدای سال ۹۴ و پس از ایجاد زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای اخذ وجه به صورت الکترونیکی نسبت به اخذ تردد از تونل‌های نیایش، توحید، رسالت و پل طبقاتی صدر به مبلغ سه هزار ریال به ازای هر تردد اقدام کند.

همچنین در تبصره یکم این لایحه آمده است: بر اساس ماده ۷۴ قانون شهرداری، شهرداری تهران موظف است پس از اطلاع‌رسانی لازم به شهروندان، با استفاده از تجهیزات هوشمند، خودروهایی که نسبت به پرداخت عوارض موضوع این مصوبه اقدام نکرده‌اند، مالک یا راننده این خودروها موظفند حداکثر ظرف یک ماه از زمان تردد به پرداخت عوارض اقدام کنند. در صورت عدم پرداخت پس از گذشت یک ماه، عوارض مذکور دو برابر عوارض تردد از طریق صدور اخطار برای مالک خودروها به آخرین نشانی‌ آنها که در اختیار پلیس راهنمایی و رانندگی است یا در هنگام نقل و انتقال خودرو و پرداخت عوارض سالانه و یا صدور مجوز طرح ترافیک، اخذ می‌شود. بر اساس تبصره دوم این لایحه، دارندگان خودروهای برقی، هیبریدی، خودروهای امدادی از قبیل آمبولانس، آتش‌نشانی، خودروهای نظامی، انتظامی و خودروهای معلولان مشمول پرداخت عوارض نیستند. دارندگان این خودروها موظفند مشخصات خودرو را برای درج در بانک اطلاعات تحت مدیریت شهرداری از طریق درگاه‌های پیش‌بینی شده اعلام کنند.

همچنین خودروهای حمل‌و‌نقل عمومی مسافر از جمله تاکسی‌های تحت نظارت سازمان تاکسیرانی، خودروهای تحت نظارت شرکت واحد اتوبوسرانی و مینی‌بوسرانی تهران، خودروهای آژانس‌ها و موسسات اتومبیل کرایه مشروط به دارا بودن مجوز از شهرداری تهران مشمول پرداخت عوارض موضوع این مصوبه نیستند. در تبصره چهارم این لایحه درخواست شده بر اساس ماده 21 قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی عنوان «تخلف تعیین جریمه تخلفات مربوط به حمل‌و‌نقل عبور و مرور در کلیه نقاط کشور و مناطق آزاد تجاری و صنعتی»را اصلاح و عنوان «عدم پرداخت عوارض مقرر در آزادراه‌ها، بزرگراه‌ها و معابر شهری» جایگزین شود. کلیه درآمدهای حاصل از اجرای این مصوبه پس از واریز به خزانه شهرداری تهران برای تامین هزینه‌های ساخت، نگهداری و تامین زیرساخت‌ها توسعه ریلی و پاک درنظر گرفته خواهد شد.

مدیریت تقاضای سفر

سید جعفر تشکری هاشمی، معاون حمل‌و‌نقل و ترافیک شهردار تهران در توضیح پولی شدن بزرگراه‌های پایتخت می‌گوید: طبق برنامه پنج ساله دوم ما مکلف بودیم لایحه اخذ عوارض از مسیرهای بزرگراهی و معابر خاص را ارائه کنیم. بنابراین در گام اول ما یک تکلیف قانونی برای ارائه این لایحه داشتیم. هدف اصلی ما از ارائه لایحه، برنامه‌ریزی سفر شهروندان تهرانی بود. ما بر اساس آمار به این نتیجه رسیده‌ بودیم که متغیر کردن نرخ آرم طرح ترافیک روزانه، شدت تقاضای سفر در ساعات ابتدایی روز را کاهش داده و بسیاری از سفرهای درون شهری که پیش از این هشت تا ۱۰ صبح انجام می‌شد، به دلیل افزایش نرخ طرح ترافیک به بعد از این ساعت منتقل شده است و این یعنی مدیریت تقاضای سفر. می‌توان با اجرای این پیشنهاد، سفر مردم در معابر بزرگراهی و تونل‌ها را نیز مدیریت کرد. بسترهای الکترونیکی این موضوع نیز فراهم است.

وی ادامه می‌دهد: به طور مثال برخی از سفرهای مردم که بیشتر جنبه خرید یا تفریحی دارد، می‌تواند به ساعت‌هایی که ترافیک کمتر است، منتقل شود یا مردم از سفرهای غیرضروری در تونل‌ها یا برخی از بزرگراه‌ها پرهیز کنند و مسیرهای جایگزین را انتخاب کنند. حتی دانشجویان می‌توانند به جای آنکه واحدهای درسی را در ساعت هشت تا ۱۰صبح بگیرند، این واحدها را در صورت امکان به ساعت دیگری منتقل کنند یا کارمندی که می‌تواند خریدی را قبل از رفتن به منزل انجام دهد، آن را به اوج ترافیک شامگاهی منتقل نکند.

معاون حمل‌و‌نقل و ترافیک شهرداری تهران اضافه می‌کند: قرار نیست با اخذ عوارض معابر شهری، فشاری به مردم وارد شود و تبدیل به دل‌نگرانی جدید مردم شود. در حال حاضر نیز ما شهر را بر اساس مشارکت مردم اداره می‌کنیم. مگر درآمد شهرداری از کجا تامین می‌شود؟ مگر ما به چاه نفت وصل هستیم یا از دولت حقوق می‌گیریم؟ هزینه‌های شهر را خود مردم می‌دهند و باید تلاش کنیم این مشارکت را حداکثری کنیم.

تشکری هاشمی با بیان اینکه مشابه این کار سال‌ها است در جاده‌های کشور اجرا می‌شود، می‌گوید: بخش خصوصی به جاده‌سازی ورود پیدا می‌کند و وزارت راه از جاده جدید ساخته شده عوارض می‌گیرد، اما جاده قدیم برای تردد همچنان رایگان است؛ این موضوع باید در شهرها هم جا بیفتد تا بتوان از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در غنی کردن شبکه معابر استفاده کنیم. تجربه جهانی هم نشان می‌دهد سال‌ها است این اتفاق در دنیا می‌افتد. هدف ما هم بیشتر مدیریت سفر مردم است.

محل خرج عوارض؛ فقط مترو

لایحه اخذ عوارض تردد از معابر خاص شهری درجلسه اخیر کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر تهران بررسی شده است. علیرضا دبیر درباره جزئیات این جلسه می‌گوید: نظر کمیسیون برنامه و بودجه نیز این است که تونل ها باید اولویت بندی شوند و درآمد حاصل از عوارض حتما برای توسعه مترو در شهر تهران هزینه شود. وی ادامه می‌دهد: در این جلسه نظرات کمیسیون‌های دیگر نیز بررسی شد. کمیسیون سلامت و خدمات شهری ابهاماتی را درباره ساز وکار اجرایی کردن این لایحه مطرح کرده و پیشنهاد داده این طرح برای دو سال به صورت پایلوت در برخی از تونل‌ها اجرا شود.

خطر ترافیک در معابر موازی

اقبال شاکری، رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران در این رابطه می‌گوید: پیش از این با کلیات این طرح موافقت شده بود و معاونت حمل‌و‌نقل و ترافیک شهر تهران قرار بود درخصوص سه سوال اساسی کار کارشناسی انجام دهد.

وی می‌گوید: باید ببینیم آیا درآمدی که از این محل شهر کسب می‌کند به هزینه‌هایی که ایجاد می‌کند و بار روانی که برای مردم دارد، می ارزد؟ همچنین آیا باعث ترافیک در معابر موازی نخواهد شد؟

این عضو شورای شهر تهران اضافه می‌کند: رقم عوارض پیشنهاد شده برای تمامی ساعت ها و ایام هفته در فصول یکسان است که بیشتر اعضا پیشنهاد دادند رقم عوارض شناور باشد و براساس نوع خودرو و ساعات روز تغییر کند. همچنین نحوه اخذ به صورت الکترونیکی یا از طریق ثبت پلاک باشد که شهرداری با ثبت پلاک موافقت بیشتری داشت.