شرایط انتظاری برای ورود خودروسازان معتبر جهانی که همزمان با توافق هسته‌ای روی داد شاید بدترین رویداد سال‌های اخیر برای خودروسازان کشور باشد؛ چراکه این شرایط هم‌اکنون بازار را به رکود کشانده و تقاضا را به پایین ترین سطح خود کاهش داده است.در این بین اما برخی پیش‌بینی‌ها از رفع تحریم‌ها در برجام و تحریک صنعت خودرو و همزمان با آن افزایش سودآوری این شرکت‌ها حکایت داشت حال آنکه این پیش‌بینی‌ها ظاهرا با واقعیات خودروسازی کشور هم‌خوانی پیدا نکرده و این شرکت‌ها را با بحران جدی روبه‌رو کرده است. بر این اساس تاکید بر نقش صنعت خودرو بر اقتصاد کشور، موضوعی است که پیش از دستیابی به توافق هسته‌ای همواره عنوان شده است؛ به‌طوری‌که بسیاری از کارشناسان اقتصادی بر پتانسیل‌های بالقوه صنایعی چون خودروسازی برای رشد و پیشرفت شاخص‌های اقتصاد کشور تاکید دارند.

از سوی دیگر بعد از توافق مقدماتی ایران و کشورهای 1+5 بسیاری از شرکت‌های معتبر خودروساز خارجی علاقه‌مندی خود به حضور در بازار ایران را اعلام کردند و همین موضوع باعث شد تا مسوولان وزارت صنعت نیز بر این موضوع تاکید کنند که در میان همه پتانسیل‌های سرمایه‌گذاری در کشور تمایل به سرمایه‌گذاری در صنعت خودرو بیش از دیگر صنایع است و دلیل آن را ویژگی‌‌های بازار خودرو ایران دانستند و اینکه همه این امیدها منوط به رفع تحریم‌ها است. موضوعی که بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی چون شرکت‌های خودروساز داخلی امید خود را به آن گره زدند. حالا با وجود آنکه صنعت خودرو به انتظار لغو تحریم‌ها نشسته تا به وضعیت خود سروسامانی دهد شاهد افزایش انتظارات مشتریان از این صنعت هستیم. کارشناسان مسائل اقتصادی افزایش انتظارات مشتریان را یکی از تاثیرات برجام در فضای اقتصادی کشور می‌دانند؛ زیرا به عقیده آنها یکی از مهم‌ترین کانال‌‌های اثرپذیر اقتصاد کشور، صنعت خودرو است. مرکز پژوهش‌های مجلس نیز چندی پیش در گزارشی تاکید کرده که صنعت خودرو جزو صنایعی است که از رفع تحریم‌ها تاثیر مثبت می‌پذیرد اما کارشناسان اقتصادی دو دیدگاه متفاوت در این باره دارند. تعدادی از آنها معتقدند که برجام تاثیر بسیاری در صنعت خودرو دارد و مشکلات آنها را حل می‌کند، اما تعدادی دیگر معتقدند که برجام تاثیر آنی ندارد؛ زیرا حل مشکلات صنعت خودرو نیازمند اصلاح ساختاری است و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای این صنعت زمان بر است؛ بنابراین خودروسازان روزهای سخت تری را پیش رو دارند.

اما سوالی که هم‌اکنون مطرح می‌شود این است که مهم‌ترین کانال اثرپذیری بخش خودرو از اجرای برجام چیست؟ در پاسخ به این سوال بسیاری از کارشناسان از سرمایه‌گذاری مشترک خودروسازان خارجی در ایران یاد کردند و آن را نقطه عطف صنعت خودرو برای خروج از بحران دانستند.

برخی از کارشناسان اقتصادی معتقدند که با اجرای مفاد برجام و رفع تحریم‌ها صنعت خودرو به شدت تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد؛ به‌طوری‌که از یک سو سرمایه‌گذاران خارجی علاقه‌مند فعالیت خود را آغاز می‌کنند و از این طریق به صنعت خودرو کمک می‌کنند از سوی دیگر خودروسازان نیازی به واردات قطعه با واسطه نخواهند داشت؛ بنابراین هزینه‌هایشان کاهش پیدا می‌کند. این موضوع در حالی است که برخی دیگر آن را رد می‌کنند و معتقدند که هزینه‌های صنعت خودرو بر اثر تحریم آنقدر زیاد نبوده که با رفع تحریم‌ها به افزایش و سودآوری شرکت‌ها کمک کند.

در همین باره، محمدقلی یوسفی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است؛ مهم‌ترین کانال اثرپذیری صنعت خودرو حضور خودروسازان خارجی برای سرمایه‌گذاری و از بین رفتن هزینه‌های واسطه‌گری است که منجر به سودآوری خودروسازان و تاثیر آن در شاخص‌های اقتصاد کلان می‌شود. یوسفی نیز هزینه‌های تحمیل شده به‌دلیل تحریم‌ها را بر صنعت خودرو زیاد می‌داند و معتقد است که خودروسازان بخش مهمی از این هزینه‌ها را به مشتریان تحمیل کردند؛ بنابراین برجام فرصت مناسبی برای خودروسازان داخلی ایجاد می‌کند تا با هزینه کمتر تولیدات بهتری را به مشتریان عرضه کنند و ضمن افزایش تقاضا در بازار داخلی به سودآوری برسند.

وی اضافه می‌کند: تحریم‌ها هزینه‌های بسیاری را بر بنگاه‌های اقتصادی و تولید وارد کرد؛ بنابراین با اجرای برجام و از بین رفتن تحریم‌ها و حضور خودروسازان معتبر هزینه‌های مبادلاتی کاهش می‌یابد که باعث سودآوری خودروسازان می‌شود.

در این بین مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گزارش خود اظهارات این استاد دانشگاه را تایید می‌کند؛ به‌طوری‌که در گزارش مذکور تاکید شده که «مهم‌ترین کانال اثرپذیری بخش صنعت در اجرای برجام، سودآوری شرکت‌های تولیدی است؛ به این صورت که به‌دلیل تحریم و بالا رفتن هزینه‌های مبادلاتی به‌طور میانگین ۳۰ درصد، هزینه‌های عملیاتی آنها افزایش یافته که این خود باعث کاهش سودآوری و رقابت‌پذیری این شرکت‌ها شده است.»

در این گزارش همچنین عنوان شده که خودروسازی کشور نیز به سرعت تحت‌تاثیر رفع تحریم‌ها قرار می‌گیرد. تاثیرپذیری زود هنگام صنعت خودرو از اجرای برجام اما مورد تایید تمامی کارشناسان نیست؛ به‌طوری‌که برخی اقتصاددانان معتقدند حضور سرمایه‌گذاران خارجی اگر چه می‌تواند مهم‌ترین کانال اثرپذیر بر صنعت خودرو باشد، اما به‌دلیل زمان بر بودن این موضوع چندان نمی‌توان به آن تکیه کرد. انتقاد دیگر آنها براین است که این موضوع منجر به کاهش هزینه‌های خودروسازان نمی‌شود.

در همین زمینه، کامران ندری عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: هزینه‌های ناشی از تحریم 30 درصد مشکلات خودروسازان را تشکیل می‌دهد که در صورت رفع شدن به همین میزان تاثیرگذار است، اما موضوع مهم‌تر آن است که حضور سرمایه‌گذاران خارجی در ایران زمان بر است و نباید حل مشکلات این صنعت را منوط به این موضوع بدانیم.

ندری می‌افزاید: درست است که صنعت خودرو به‌صورت مستقیم تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد و با گشایش اعتبارهای بین‌المللی، هزینه‌های مالی خودروسازان کاهش می‌یابد، اما 70 درصد مشکل صنعت خودرو به‌دلیل مسائل داخلی و نبود زیرساخت‌های لازم است.

آینده خودروسازان پس از برجام

صاحب نظران وکارشناسان به این موضوع اعتقاد دارند که اجرای برجام ظرفیت‌های خوب و مهمی در اقتصاد کشور ایجاد می‌کند که بهره‌گیری از این فرصت‌ها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و تدوین استراتژی صحیح دولت است. در همین زمینه بسیاری از کارشناسان موضوع دیگری را مطرح می‌کنند مبنی‌بر اینکه در شرایط پسا تحریم دولت باید وضعیت دخالت‌های خود در صنعت خودرو را مشخص کند. این موضوع هر چند تاکنون بارها عنوان شده است، اما تاکنون منجر به تغییر سیاست‌های دولت نشده است.

کامران ندری در این زمینه با تشبیه صنعت خودرو به بیماری که با اتصال به دستگاه زنده است و در صورت قطع دستگاه، قلبش از تپش می‌ایستد، می‌گوید: این موضوع به‌دلیل حمایت‌های بسیار دولت از صنعت صورت گرفته است، حال آنکه برای اینکه این صنعت بتواند از فرصت‌های اندک امروز برای رشد و توسعه خود بهره ببرد نیازمند آن است که روی پای خود بایستد؛ بنابراین درباره آینده صنعت خودرو پس از برجام هیچ گونه پیش‌بینی به‌صورت دقیق نمی‌توان ارائه داد مگر اینکه دولت حمایت بیش از اندازه خود را از این صنعت بردارد.

در همین زمینه، یکی از مدیران ارشد خودروسازی می‌گوید: صنعت خودرو نیازمند اصلاح ساختاری است تا بتواند آینده خود را تضمین کند که یکی از این موارد کاهش دخالت دولت و نهادهایی چون شورای رقابت است.

وی با اشاره به اینکه در راستای این موضوع زیرساخت‌ها و امکانات باید فراهم شود و می‌افزاید: هر چند وضعیت کنونی ممکن است یک فرصت پیش‌روی صنعت خودرو باشد که منجر به تغییر در آینده این صنعت شود، اما به‌دلیل موانع بسیار زیاد به‌خصوص در قوانین، این موضوع زمان بر است؛ زیرا بسیاری از سیاست‌هایی که در آینده اعمال می‌شود در وضعیت این صنعت تاثیرگذار است.

وی در این باره به مستهلک شدن منابع تکنولوژیکی و نیروی متخصص در سال‌های گذشته اشاره می‌کند و می‌گوید: بازسازی این موارد نیازمند زمان و بودجه کافی است. به‌دلیل زیان انباشته در صنعت خودروسازی و بدهی سنگین آنها به بانک‌ها و قطعه‌سازان، تامین منابع مالی بلاعوض به‌عنوان یک ضرورت، در انتخاب هر نوع استراتژی باید مدنظر قرار گیرد.

تاثیر برجام بر انتظارات مشتریان

به اعتقاد کارشناسان یکی از موارد مهم در دوران پساتحریم شکل‌گیری جو روانی مثبت در کل اقتصاد کشور است. حال آنکه این جو مثبت با توجه به افزایش سطح انتظارات مشتریان در بازار خودرو با نتیجه معکوسی همراه بوده است؛ به‌طوری‌که انتظار برای تولید خودروهایی با کیفیت و قیمت بهتر هم‌اکنون بازار را با رکود مواجه کرده است.

با این حال یکی از سوال‌های پیش آمده این است که تاثیر برجام بر سطح انتظارات مشتریان از خودروسازان چیست؟ در حالی که برخی از کارشناسان این موضوع را مهم و حائز اهمیت می‌دانند، اما برخی دیگر از کارشناسان اقتصادی بر این عقیده‌اند که این موضوع موجب افزایش انتظارات مشتریان شده است و نه تنها سطح انتظارات را بالا برده است؛ بلکه مشکلی بر مشکلات خودروسازان اضافه کرده است.

عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق در این باره می‌گوید: خودروسازان در چند سال گذشته همه نابسامانی‌های خود را به گردن تحریم‌ها انداختند و مشخص است حالا که قرار است تحریم‌ها برداشته شود همسو با آن انتظار تغییر در شرایط ایجاد شده است و مشتریان با درک شرایط گذشته نسبت به آینده امیدوار شده‌اند، وی معتقد است که صنعت خودرو نمی‌تواند تغییری در شرایط ایجاد کند که این موضوع منجر به تندترشدن واکنش‌ها خواهد شد.

محمدقلی یوسفی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه نیز با تایید همین موضوع و اینکه مشتریان امید بسیاری نسبت به تغییر شرایط دارند معتقد است که پالس‌های خوبی که از حضور سرمایه‌گذاران خارجی دیده می‌شود امید به اینکه وضعیت صنعت خودرو در آینده بهتر شود را نشان می‌دهد. هر چند در کوتاه‌مدت انتظارات مشتریان مبنی‌بر قیمت، کیفیت محقق نشود، اما در یک بازه زمانی 3 ساله مسلم است که خودروسازان می‌توانند با افزایش کیفیت و قیمت متناسب با آن رضایت مشتریان را جلب کنند.