براساس توافق برجام در «روز پذیرش» اتحادیه اروپا طی یک مصوبه و رئیس جمهور آمریکا طی یک فرمان اجرایی، لغو و تعلیق تحریم‌های ذکر شده در برجام را منوط به فرا رسیدن روز اجرا می‌کنند و کمی پس از آن با اقدامات اجرایی ایران در راستای متن توافق، تحریم‌ها رفع می‌شوند. موضوعی که بنا به گفته کارشناسان بین 3 تا 4 ماه زمان می‌برد. به این ترتیب به‌نظر می‌رسد که تا پایان دی‌ماه اکثر تحریم‌های اقتصادی، مالی و بانکی ایران رفع می‌شود. در حال حاضر بسیاری از حوزه‌های اقتصادی کشور و صنایع از جمله خودرو به رفع تحریم‌ها چشم دوخته‌اند، چراکه طی سال‌های اخیر این شرکت‌ها به شدت تحت فشار تحریم قطعات قرار داشتند.حالا با برداشته شدن تحریم‌ها می توان به عقد قراردادهای جدید و ورود قطعاتی که تا همین چند ماه پیش درگلوی تحریم ها گیرکرده بود، امیدوار باشیم.

به این ترتیب اگر چه با رفع تحریم‌ها افق روشنی پیش‌روی خودروسازان قرار گرفته، اما هم اینک تولید‌کنندگان با مشکلات عدیده‌ای از جمله رکود در بازار و نبود تقاضا برای محصولات خود مواجه هستند؛ به‌طوری‌که دولت در بسته سیاستی که روز گذشته رونمایی شد در پی رفع این مشکل شرکت‌های خودروساز است.

به گفته برخی از کارشناسان، خودروسازان هم‌اکنون در دوره برزخ قرار دارند؛ چراکه از یک سو با توجه به رکود تقاضا تولید خود را کاهش داده‌اند، از دیگر سوی با توجه به افق روشنی که در پی «برجام» به‌وجود آمده مشغول برنامه‌ریزی برای دوران پساتحریم هستند؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد که شرکت‌های تولیدی در یک برزخ شش ماهه قرار دارند تا با حضور شرکت‌های خودروساز معتبر جهانی بازتعریفی از عملکرد خود در دوران جدید داشته باشند. با تمام این اوصاف برخی کارشناسان معتقدند که صنعت خودروی کشورمان با توجه به مشکلات ریشه‌ای همچون مدیریت دولتی، قیمت‌گذاری توسط نهادی خارج از خودروسازی و... قادر به ایجاد فضای مناسب برای فعالیت خودروسازان خارجی نیست به همین دلیل تلاش برای بازگشت به دوران قبل از بحران می‌تواند هدف برخی تولید‌کنندگان در دوران پسا تحریم باشد. این کارشناسان همچنین عنوان می‌کنند که شرکت‌های معتبر خودروساز که متقاضی ورود به ایران هستند در قراردادهای خود با طرف ایرانی ضمانت‌های محکمی برای شروع کار می‌خواهند.

با توجه به اظهارات این کارشناسان و همچنین مشکلاتی که در پس فعالیت خودروسازان خارجی در ایران وجود دارد این سوال مطرح می‌شود که رفع تحریم‌های بین‌المللی برای صنعت خودرو یک گام رو به جلو محسوب می‌شود یا یک گام به عقب برای بازگشت به شرایط قبل از بحران؟ این سوال به این معنا است که خودروسازان کشورمان در پسا تحریم تلاش خواهند کرد که با رفع بحران کنونی به دوران طلایی گذشته خود بازگردند یا اینکه قصد تغییرات اساسی در صنعت خودروی کشور با حضور سرمایه‌گذاران خارجی را دارند؟

بازگشت به گذشته!

سال 90 روزهای اوج صنعت خودرو ایران بود. در این سال خودروسازان توانستند تیراژ تولید خود را به یک میلیون و 640 هزار دستگاه برسانند. تیراژ بالای تولید و قیمت‌های متناسب با توان مشتریان در آن سال‌ اما با افزایش تنش‌های سیاسی ایران در نظام بین‌الملل در سال بعد تکرار نشد؛ زیرا تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران تشدید شد، به‌طوری‌که اثرپذیری این موضوع بر اقتصاد کشور و صنعت خودرو در سال 91 خود را نشان داد. در این سال تولید دو خودروساز بزرگ کشور 47 درصد کاهش یافت و به یکباره قیمت خودروهای داخلی بیش از دو و نیم برابر رشد کرد. این موضوع در سال 92 نیز ادامه داشت تا اینکه در انتخابات سال 92 با رای مردم دولت تغییر کرد و وضعیت صنعت خودرو نیز حال و روز بهتری یافت. در سال 93 اما تیراژ تولید با افزایش 50 درصدی به یک میلیون و 200 هزار دستگاه رسید. روندی که باعث شد خودروسازان نسبت به افزایش آن به یک میلیون و 400 دستگاه در سال‌جاری امیدوار شوند. با این حال در شرایطی که خودروسازان امید داشتند که به‌دنبال توافق هسته‌ای و رفع تحریم‌ها در آینده نزدیک، تیراژ تولید خودرو را به روزهای اوج‌شان برسانند؛ اما انتظار مشتریان برای خودروهای با کیفیت‌تر و با قیمت‌های مناسب به افت تقاضا در بازار منجر شد. حالا که به روزهای لغو تحریم نزدیک می‌شویم این سوال برای بسیاری پیش آمده است که آیا شرایط تولید خودرو به روزهای قبل از تحریم بازمی‌گردد. به این معنا که تیراژ تولید افزایش و قیمت‌ها کاهش می‌یابد؟

یکی از مدیران ارشد صنعت خودرو معتقد است که شرایط اقتصادی کشور به کلی تغییر کرده است؛ بنابراین نباید انتظار داشت که وضعیت صنعت خودرو که در چند سال گذشته دچار مشکلات بسیاری شده است همانند گذشته شود.

وی در این باره به تغییر نرخ ارز، افزایش نرخ تورم و بسیاری از شاخص‌های اقتصادی اشاره می‌کند و می‌گوید: قطعا در شرایط کنونی که وضعیت صنعت خودرو بسیار پیچیده است، با رفع تحریم‌ها اندکی از مشکلات صنعت خودرو رفع می‌شود، اما وضعیت در بخش خودرو به قدری پیچیده شده است که بدون تغییرات جدی در ساختار این صنعت این وضعیت تغییر جدی نخواهد کرد.

وی تاکید می‌کند: مشتریان نباید انتظار کاهش قیمت داشته باشند؛ زیرا شرایط امروز دیگر همانند سال‌های قبل از 91 نیست. اما آلبرت بغزیان، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» معتقد است که رفع تحریم‌ها تاثیرات مثبتی بر صنعت خودرو کشور دارد؛ بنابراین در برخی از شرایط به روزهای قبل از تحریم باز خواهیم گشت. وی با اشاره به اینکه با رفع تحریم‌های بانکی برخی از هزینه‌های شرکت‌های خودروساز کاهش‌ می‌یابد، می‌گوید: به‌دنبال این موضوع انتظار برای کاهش قیمت‌ها قابل تصور است. از سوی دیگر با حضور خودروسازان خارجی قطعا مشکل تولید حل خواهد شد و افزایش تیراژ خواهیم داشت.

در حالی که بسیاری از کارشناسان معتقدند شرایط کنونی اقتصاد کشور به‌گونه‌ای نیست که بخش خودرو بتواند به روزهای قبل از تحریم‌ها بازگردد، اما بسیاری رفع تحریم‌ها را یک گام رو به جلو در فضایی تازه ترسیم می‌کنند و معتقدند که مهمترین موضوع که تاثیر جدی در تغییر فضای خودروسازان دارد، حضور خودروسازان معتبر جهانی به منظور همکاری مشترک در صنعت خودرو ایران است؛ بنابراین با رفع تحریم‌ها صنعت خودرو کشور یک گام رو به جلو بر‌می دارد که تاثیرات بسیاری در بازار خودرو کشور نیز خواهد داشت. گام مثبتی که در شرایط جدید معنا و مفهوم می‌یابد؛ بنابراین به‌دلیل تغییر شرایط باید انتظار بازگشت به گذشته را از یاد ببریم و به آینده فکر کنیم. آینده‌‌ای که در آن شاهد بازاری متنوع و رقابتی خواهیم بود.

سعید لیلاز کارشناس مسائل اقتصادی در این باره معتقد است که رفع تحریم‌ها برای همه صنایع قطعا یک گام رو به جلو محسوب می‌شود که می‌تواند شرایط آنها را تغییر دهد.

لیلاز این موضوع را برای صنعت خودرو از آن جهت حائز اهمیت می‌داند که بسیاری از خودروسازان معتبرجهانی به‌دنبال رفع تحریم‌ها علاقه‌مندی خود به حضور در ایران را نشان دادند وی همچنین تاکید می‌کند که رفع تحریم‌ها تاثیر بسیاری در صنعت خودرو دارد؛ زیرا خودروسازان ایرانی بسیاری از قراردادهای خود با شرکای خارجی‌‌شان را بسته‌اند.

محمدرضا نجفی منش نزدیک شدن به پروسه رفع تحریم‌ها را برای صنعت خودرو بسیار بااهمیت می‌داند و می‌گوید: شرایط امروز نسبت به گذشته تغییر بسیاری کرده است؛ بنابراین در شرایط کنونی که توافق هسته‌ای شکل گرفته و نگاه جهان به ایران تغییر کرده است خودروسازان در فضای جدیدی قرار خواهند گرفت.

وی اعلام کرد: ما در آینده نزدیک با حضور خودروسازان خارجی شاهد بازار جدیدی خواهیم بود و مسلما خودروسازان به روزهای اوج خود بازمی‌گردند، اما این موضوع نیازمند رفع موانع قانونی و بهتر شدن فضای کسب وکار است.

کاهش قدرت چانه‌زنی خودروسازان

با این حال برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که هر چند تعلیق و لغو تحریم‌ها به نفع اقتصاد کشور و صنعت خودرو است و یک گام رو به جلو برای خودروسازان محسوب می‌شود، اما این موضوع شرط لازم است و نه کافی. بنابراین حضور خارجی‌ها در صنعت خودرو ایران به تنهایی به حل مشکل این صنعت کمک نمی‌کند. آن هم در شرایط کنونی که مشتریان به کلی با بازار خودرو ایران قهر کرده‌اند. هرچند در آینده نزدیک تحریم‌های بین‌المللی رفع می‌شوند، اما نمی‌توان مطمئن بود که تحریم مشتریان خاتمه یابد و شرایط بازار تغییر کند.

در این زمینه برخی از تحلیلگران وضعیت کنونی بخش خودرو را پیچیده عنوان می‌کند. آنها با انتقاد شدید نسبت به نبود زیرساخت‌های لازم در این صنعت، آینده خوبی را برای آن متصور نیستند و معتقدند که مشکلاتی همچون کمبود نقدینگی، فرسودگی زیرساخت‌ها و نبود دانش و تکنولوژی مدرن باعث می‌شود که علاقه‌مندی خودروسازان خارجی به حضور در ایران کاهش یابد؛ بنابراین برای آنکه صنعت خودرو ایران بتواند به جایگاه گذشته خود بازگردد لازم است که دولت کمک‌های مالی خود را به این صنعت آغاز کند تا ضمن راه‌اندازی دوباره خطوط تولید، دست‌اندرکاران این صنعت سرمایه‌گذاری در مراکز تحقیق و توسعه با هدف دستیابی به تکنولوژی‌ را بیشتر و جدی‌تر در برنامه‌های آتی خود قرار دهند. یکی از مدیران ارشد خودروسازی کشور با اشاره به همین موضوع می‌گوید: در حال حاضر به‌دلیل مشکلات مالی، تیراژ تولید خودرو به شدت کاهش یافته است؛ بنابراین دولت در ابتدا باید با تزریق نقدینگی جان دوباره به صنعت خودرو بدهد. وی با اشاره به اینکه کمبود منابع مالی و کاهش تیراژ، قدرت خودروسازان ایرانی در چانه‌زنی با طرف‌های خارجی را ضعیف می‌کند، ادامه می‌دهد که صنعت خودرویی که نقدینگی، زیرساخت، دانش و تکنولوژی و نیروی انسانی حرفه‌ای ندارد و تیراژ تولیدش به شدت کاهش یافته است، چگونه می‌تواند پای میز مذاکره با شرکای خود بنشیند و دست بالا را داشته باشد. وی عنوان می‌کند: مسلم است که وضعیت کنونی به قدری پیچیده شده که قدرت چانه‌زنی ما در برابر خودروسازان خارجی را کاهش داده است؛ بنابراین دولت با تزریق کمک‌های مالی باید موانع بی‌شمار پیش پای خودروسازان را بردارد که حضور خودروسازان خارجی بتواند تاثیرگذار باشد.

اثربخشی تحریم‌ها بر مشتریان

تاثیر لغو تحریم‌ها در بازار خودرو و به‌دنبال آن حضور خودروسازان معتبر خارجی چه خواهد بود؟ آیا با ورود خودروهای جدید و کاهش مشکل نقدینگی خودروسازان، تغییری در شرایط تولید، کیفیت و قیمت خودروها ایجاد خواهد شد؟ این تغییرات اصلا چه زمانی در بازار اثربخشی خود را نشان می‌دهند. بسیاری از کارشناسان معتقدند که هر چند بازار خودرو در آینده شاهد تغییرات جدی شود اما مشتریان در سال‌جاری نباید به انتظار تغییر کیفی و قیمتی خاصی در بخش خودرو باشند.

محمدرضا نجفی منش با بیان اینکه بازار آینده خودرو رقابتی خواهد شد، می‌گوید: مشتریان در آینده شاهد بازاری متنوع با قیمت‌هایی متناسب با توان خریدشان خواهند بود که این از مزایای توافق و رفع تحریم‌ها در کشور است.

سعید لیلاز نیز با اشاره به اینکه در سال‌جاری به‌دلیل ورود قطعات با کیفیت مشتریان تا حدودی در بحث کیفیت شاهد تغییراتی خواهند بود، می‌گوید: اما اثربخشی رفع تحریم‌ها در سال 95 خود را نشان می‌دهد؛ زیرا در سال آینده خودروهای جدید به بازار عرضه می‌شوند و شرایط نسبت به سال‌جاری تغییر جدی خواهد کرد. با این حال لیلاز تاکید دارد جهش اصلی در بازار خودرو بعد از رفع تحریم‌ها در سال 96 خود را نشان خواهد داد، زیرا بازار به‌صورت ماهوی تغییر می‌کند. وی تاکید می‌کند که به‌دلیل عرضه محصولات جدید مسلم است که کیفیت براساس خواست مشتری خواهد بود، اما قیمت توسط بازار عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.