خرما به یکی از مهم‌ترین کالاها و محصولات استراتژیک ایران تبدیل شد. میزان ارزآوری این میوه برای کشور نسبت به سطح زیرکشت بسیار کم بود اما با توجه مسوولان و تغییراتی به وجود آمده محصولات بسیاری از خرما به دست آمد که پای ایران را به بازارهای جهانی باز کرد. امارات با تولید مشتقات خرما از جمله روغن، قند و شیره خرما و حتی روغن هسته خرما رقیب برنده ایران شده است چراکه ایران نه‌تنها در این زمینه حرفی برای گفتن ندارد بلکه این محصول ارزشمند را فله‌یی صادر می‌کند و نام و کام شیرینش از آن امارات و حتی فرانسه که یک اصله درخت خرما ندارد، می‌شود. سالانه 7 میلیون و 50 هزار تن خرما در جهان تولید می‌شود که ایران با تولید یک میلیون تن سومین کشور تولیدکننده خرمای جهان است و کشورهایی چون امارات، پاکستان و فرانسه با بسته‌بندی‌های کوچک، خرمای ایرانی را به نام خود به بازار عرضه می‌کنند. اما جولان دلالان و واسطه‌ها در این حوزه به انحلال اتحادیه منجر شده است. 

ساماندهی وضعیت خرما

علی صوفی در مورد ساماندهی وضعیت خرمای ایران می‌گوید: «از اسفند ۱۳۶۴ تا مهر ۱۳۶۸ استاندار بوشهر بودم. در آن سال‌ها نخیلات پتانسیل ظرفیت بسیار بالایی داشت که از آن استفاده نمی‌شد. روی خرما که از نخل چیده هیچ سرمایه‌گذاری نمی‌شد، بنابراین ارزش افزوده‌یی هم در پی نداشت. در حالی که کشورهای همسایه روی خرمای خود سرمایه‌گذاری می‌کردند.»وزیر تعاون دولت هشتم در ادامه می‌افزاید: «به همین دلیل محصول پردرآمدی برای کشاورزان نبود. این موضوع فقط مختص نخیلات استان بوشهر هم نبود. کل کشور با این معضل دست و پنجه نرم می‌کرد. ما یک کارخانه بسته‌بندی خرما در سطح کشور نداشتیم.

بنابراین بهترین خرمای کشورمان (که خرمای کبکاب بود) به صورت فله با لنج به کشورهای همسایه می‌رفت تا به عنوان خوراک دام استفاده شود. در آن زمان بعضی از دوستان بسته‌های 200-250 گرمی خرما را با قیمت 5/5 درهم از عراق وارد می‌کردند. آن موقع 5/5 درهم 100 تومان بود. اما در ایران خرما کیلویی 3-4 تومان بود. این در حالی بود که خرمای ایران کیفیتی بالاتر از آن داشت. ما می‌دیدیم به صورت سنتی و با قیمت پایین عرضه می‌شود. توانستیم این بخش را با تعاونی هم سر و سامان دهیم. سرمایه‌گذاری روی خرمای ایران باعث شد که خرمای کبکاب به بهترین خرما در منطقه مبدل شود.»

ضرر تولید‌کنندگان خرما

اما حالا تلاش برای حضور در بازارهای جهانی به سود دلالان شده است بطوری که عضو کمیسیون کشاورزی می‌گوید: «نبود تشکل‌هایی مثل اتحادیه خرما؛ بهترین فرصت برای کسب درآمدهای هنگفت توسط دلالان است.» سیدمحمد سادات ابراهیمی عضو کمیسیون کشاورزی مجلس در گفت‌وگو با خبرنگار باشگاه خبرنگاران جوان، در خصوص انحلال اتحادیه خرما بیان کرد: با توجه به اینکه خرما یک محصول مهم استراتژیک در بین محصولات کشاورزی است، تشکیل مجدد اتحادیه خرما بسیار ضروری و تاخیر در این امر هیچ دلیل منطقی ندارد.

عضو کمیسیون کشاورزی مجلس ابراز داشت: نبود چنین نهادهایی؛ فرصت‎ مناسب را برای جولان دلالان فراهم می‎کند به خصوص در جایی مانند استان خوزستان که با کشورهای حاشیه خلیج‎فارس هم مرز است، آسیب بسیار چشمگیرتر است. از سوی دیگر در همه اموری که دلالان به آن وارد شده‎اند؛ سود حاصله را از آن خود کرده، باعث آسیب جدی به تولیدکنندگان می‌شوند، این‌جاست که نقش کلیدی این کمیته بیش از پیش مشخص می‌شود. به‌طور قطع وجود چنین نهادهایی از بدیهیات اولیه در زمینه کشاورزی است تا به این وسیله کشاورزان و نخلداران ما بتوانند محصولات خود را به نحو مطلوب به فروش رسانده و علاوه بر بازار داخلی در بازارهای خارجی و بین‌المللی نیز بدرخشند.

وی اظهار داشت: وجود اتحادیه‎ها در تمام سازمان‌ها؛ خصوصا بخش خصوصی یک بازه قوی محسوب می‎شود چون حجم عظیمی از شرح وظایف سازمان تعاون روستایی را تشکیل داده، کلیه مراحل تولید و فروش خرما و سایر محصولات کشاورزی در اختیار این بخش و مردم است. انجمن‎های مردم نهاد و کمیته‎های مردمی نقش بسیار مهم در رشد و رونق و حل مشکلات این بخش دارند. با نظر به عدم توان کشاورزان در پیگیری مطالباتشان و ضعف شدید معیشتی و مالی، بطور قطع چنین تشکلاتی می‎توانند در پیگیری و وصول مطالبات و رفع مشکلات این قشر زحمتکش و محروم جامعه مفید باشند. 

لزوم حضور واسطه‌ها

رییس انجمن ملی خرمای ایران در مورد انحلال این اتحادیه می‌گوید: «اگر کشاورزان این اتحادیه را اداره می‌کردند یا کشاورزان و تولید‌کنندگان (واحدهای صنعتی و سنتی خرما) بودند، یک ساختار منسجم را از دست داده‌اند.»

علی‌محمد صمیمی با اعلام مخالفت فعالیت دلالان در اقتصاد، می‌افزاید: «به نظر من واسطه یک حلقه‌یی از زنجیره توزیع است. کشاورزی که در یک روستای پرت، نمی‌تواند خرمای خود را به بازار برساند. این واسطه ممکن است در آن منطقه و تهران نفوذ داشته باشد. بنابراین در این بخش و قیمت‌گذاری خرما تاثیرگذارند. کسی که محصولی را می‌خرد مطمئنا می‌خواهد با سود بیشتری آن را بفروشد. این فرد چگونه باید حذف شود؟ کشاورز خرما را چگونه باید به مصرف‌کننده برساند؟ در مورد خرما شرکت‌های پخش حضور پیدا نکردند. بنابراین دلال‌ها این خلأ را پر می‌کنند. اگر شرکت‌های پخش هم وارد این حوزه شوند ۴۵ درصد قیمت را طلب می‌کنند.»

وی با اشاره به اینکه دلالی به سوی مدرنیته می‌رود. دلال‌های سنتی باید جای خود را به پخش‌های مدرن بدهند. این ناگزیر است اما باید طوری این تغییر صورت گیرد که مشکل ایجاد نکند. فرض کنید که مجلس تصویب کند که دلالان را جریمه یا زندانی کنند و چند شرکت را معرفی کنند برای اینکه پخش این محصول را به عهده بگیرد. مسلما انحصار پیش خواهد آمد.

علی‌محمد صمیمی در تشریح پیش رفتن اصولی بازارها می‌گوید: «بازار باید خودش ریتم را روی سرمایه پیش ببرد. دوران مدرنیته سبب فعالیت بیشتر در همه حوزه‌ها می‌شود. کشاورزانی هستند که دور دنیا می‌گردند تا بازار خود را پیدا کنند. مطمئنا شرکت‌های پخش با تولید‌کنندگان ارتباط بهتری بگیرند، این بیماری اقتصادی (حضور دلالان) را می‌توان با شرایط بهینه‌ درمان کرد. جایگزین دلالان را خود بازار تعیین می‌کند. حمایت‌های دولتی هم باید به صورت سهولت کار صورت بگیرد. زیرا قرار نیست همه مشکلات را دولت حل کند. مجوزها را باید کم کنند. مجلس، دولت و... سعی خود را می‌کنند زیرا درد را می‌فهمند و خوب هم نسخه می‌پیچند اما در رده‌های پایین‌تر مشکلات بروز می‌کند و همکاری‌ها وجود ندارد.»