این روزنامه بریتانیایی نوشت: یک روز سرد بارانی بود. زنی حدودا چهل ساله روی سکو منتظر قطار متروی بعدی بود.

وی دختر سه ساله اش را که دورش یک پتو پیچیده شده بود زیر چادر مشکی اش گذاشته بود تا از فرزندش در برابر باد محافظت کند. قطار رسید و این زن سوار شد.

مریم، مادر دو فرزند است. شوهر او خود اشتغال است و خودش هم در یک مهد کودک مربی است و فرزند خردسالش را هر روز با خود سرکار می برد.

مریم در قطار به من گفت :« با درآمدی که ما داریم ، باید روز به روز زندگی کنیم. ما هرگز نمی توانیم یک آپارتمان بخریم و اجازه پرداخت نکنیم. به همین دلیل ، من به تازگی وارد یک شرکت بازاریابی چند مرحله ای شده ام. من امیدوارم در دو یا سه سال آینده بتوانم یک آپارتمان بخرم تا بچه هایم بتوانند زندگی راحت داشته باشند.»

وقتی قطار نزدیک ایستگاه رسید و مریم می خواست از قطار پیدا شود ، شماره تلفن خود را داد و گفت :« اگر به دنبال یک کار پر سود هستی و می خواهی رویاهایت به حقیقت بپیوندد، با من تماس بگیر. من می توانم تو را به شرکت مان ببرم و تو هم می توانی بازاریاب شوی.»

در ایران که افراد زیادی برای جور کردن دخل و خرج خود تقلاء می کنند ، شرکت های بازاریابی چند مرحله ای وعده برخورداری از زندگی بهتر را می دهند. صرف نظر از هشدارهایی که اقتصاددانان در مورد غیر واقعی بودن این وعده ها می دهند، رویای ثروتمند شدن سریع افراد زیادی را جذب می کند.

شیوه تجارت مبتنی بر بازاریابی چند مرحله ای که به بازاریابی شبکه ای شهرت دارد ساده است. بازاریاب با خرید یک محصول از یک شرکت و فروش آن به صورت شخصی ، کسب درآمد می کند.

در بیشتر کسب و کارهایی که بر اساس بازاریابی چند مرحله ای فعالیت می کنند، بازاریاب تشویق می شود نمایندگان دیگر فروش را بکار بگیرد و از فروشهایی که این افراد دارند ، حق کمیسیون بیشتری دریافت کند.

این مدل، حدود سال 2005 به تدریج در ایران ظاهر شد و ظرف چند سال محبوبیت پیدا کرد. در حال حاضر 14 شرکت فعال و قانونی بازاریابی چند مرحله ای در ایران با داشتن نزدیک به 150 شعبه وجود دارد.

نویسنده مقاله در ادامه نوشت : من اندکی پس از دیدار با مریم ، برای آشنایی با شیوه کار به شرکت (...) رفتم که یک شرکت فعال در زمینه بازاریابی چند مرحله ای است و از طریق آموزش ، افراد را جذب می کند.

یک بازاریاب جوان در اتاقی که پر از افراد عمدتا جوان دیگر بود می گفت :« بازاریابی چند مرحله ای ، سومین کار پر سود در جهان است.»

این فرد معرفی کننده می گفت (...)بزرگترین شرکت در نوع خود در ایران با 30 شعبه و 150،000 بازاریاب در سراسر کشور است. این شرکت مبادرت به فروش انواع مختلفی از محصولات از جمله لوازم آرایشی، تجهیزات آشپزخانه، ادویه جات ، ترشی جات و لوازم جانبی اتاق خواب می کند.

بازاریاب توضیح داد برای شروع ، یک فرد باید بیش از 300 دلار محصولات از شرکت خریداری کند. فرد بازاریاب با فروش هر محصول به خریدار بعدی، 10-12 درصد حق کمیسیون بدست می آورد.

وی افزود :« اما اگر شما می خواهید سود بیشتری بدست آورید باید بازاریاب های بیشتری استخدام و کمیسیونهای خریدهای آنها را هم دریافت کنید. اگر این دستور العملها را اجراء کنید ، با دو تا سه ساعت کار در روز و در مدت دو تا چهار سال ، مقدار قابل توجهی پول بدست می آورید و این در هیچ حرفه دیگری قابل تصور نیست.»

بسیاری از اقتصاددانان موافق بازاریابی چند مرحله ای نیستند. این شیوه منتقدانی از جمله در میان نمایندگان سرشناس مجلس در کمیسیونهای اقتصاد، صنعت و حقوقی دارد.

یک استاد دانشگاه در رشته اقتصاد در تهران به من گفت بازاریابی چند مرحله ای ، یک  کلاهبرداری است و چنین کسب و کاری مبتنی بر حقه بازی و معمولا در اقتصادی ضعیف افزایش و رشد می یابد که در آن مردم از لحاظ مالی رنج می برند.»

این اقتصاددان گفت: « رکود اقتصادی ایران در طول چند سال گذشته، نرخ بالای بیکاری، درآمد پایین و تورم، همگی مردم را به در پیش گرفتن چنین مشاغل کاذبی تشویق کرده است. از تمام کسانی که به کسب و کارها به صورت بازاریابی چند مرحله ای ملحق می شوند ، تنها چند نفر در بالای هرم سود می برند. سایر افراد پول چندانی بدست نمی آورند.»

وی تاکید کرد در اصل، بازاریابی چند مرحله ای همان فروش هرمی است. اما یک تفاوت وجود دارد هر چند این تفاوت زیاد آشکار نیست. در یک طرح هرمی، درآمد یک عضو در درجه اول به استخدام افراد دیگر در شبکه بستگی دارد و به فروش یک محصول ارتباط ندارد

.شرکتهای طرح هرمی در ایران حدود سال 2000 شروع به محبوبیت یافتن کردند.

دولت سال 2006 فعالیت های این شرکتها را ممنوع کرد اقدامی که قبلا در انگلیس و آمریکا انجام شده بود. بسیاری از شرکت ها بسته و چند نفر دستگیر شدند.

بر خلاف شرکت های هرمی، شرکت های بازاریابی چند مرحله ای ، قانونی هستند.

وزارت صنعت، معدن و تجارت این شرکتها را به رسمیت می شناسد زیرا سود اصلی آنها به جای استخدام دیگران از فروش یک محصول حاصل می شود.

جوان بازاریاب در زمان معرفی شیوه کار سعی کرد کارش را بی اشکال نشان دهد و گفت :« ما مجوز داریم و به دولت مالیات می دهیم بنابراین راهی وجود ندارد که دولت مانع فعالیت ما شود.»
در عین حال ، این اقتصاد دان گفت شرکتهای بازاریابی چند مرحله ای هر وضعیتی داشته باشند ، به فعالیت های غیر منصفانه ای می پردازند.

وی گفت :« بله ، این شرکت ها مجوز دریافت می کنند اما آنچه واقعا انجام می دهند معمولا فراتر از چارچوب قانونی است.»

وزارت صنعت پانزده شرکت بازاریابی چند مرحله ای را در فهرست شرکتهای قانونی قرار داده است و مجوز یک شرکت ماه اوت به سبب « تخلفات گسترده » به حالت تعلیق درآمد. پنج شرکت دست کم یک بار اخطار گرفته اند. Biz با چهار بار دریافت اخطار بیشتر از بقیه اخطار گرفته است.

اما بازاریابی چند مرحله ای هنوز هم برای بسیاری از ایرانی ها به ویژه جوانها خوشایند است.

بازاریاب جوان شرکت (...)خطاب به حاضران گفت :« من مهندسی عمران خواندم ولی نتوانستم یک شغل مرتبط با رشته خود و با درآمد معقول پیدا کنم. من بیست ماه است در اینجا به عنوان بازاریاب کار می کنم.من تا به حال 400 نفر را استخدام کرده ام. شاید من هنوز پول مورد نظرم را بدست نیاورده باشم اما قصد ندارم امیدم را از دست بدهم. من تمام وقت خود را در این شرکت صرف می کنم و امیدوارم در مدت یک یا دو سال آن میزان پولی را که نیاز دارم بدست آورم.»

این اقتصاد دان معتقد است چنین رویاهایی شکست خواهند خورد.

وی گفت :« من فکر می کنم در حالی که فعالیت های این شرکت ها افزایش می یابد ، دولت قصد دارد کنترل خود را بر آنها تشدید کند و این شرکتها را ببندد. در نهایت ما با جوانانی روبرو خواهیم بود که به اهداف خود نرسیده اند و بسیار مایوس هستند.»