بحران تقاضا در اقتصاد ایران، به عنوان پدیده‌ای جدید مورد توجه اقتصاددانان قرار گرفته است. آن‌طور که سعید لیلاز کارشناس اقتصاد و تاریخ برآورد کرده است، طی 70 سال گذشته که تاریخ اقتصاد ایران مکتوب شده، رکود اقتصادی که ناشی از بحران تقاضا باشد، سابقه نداشته است. او معتقد است که فروپاشی قدرت خرید طبقه متوسط و پایین‌تر از متوسط در سال‌های 89 تا 92 ریشه اصلی این بحران تقاضا است. بر این اساس شکافی چشمگیر در میزان درآمد و هزینه خانوار طی این سال‌ها ایجاد شد که ناشی از تورم بالا و همچنین سه برابر شدن نرخ ارز بود و در مقابل میزان افزایش دستمزدها در طبقه متوسط و پایین‌تر از آن بسیار کمتر از رشد هزینه بوده است.

برآورد مرکز آمار و بانک مرکزی از میزان هزینه و درآمد خانوار در دهک‌های مختلف درآمدی نشان می‌دهد که اختلاف زیادی میان دهک‌های بالا و پایین وجود دارد. بر اساس گزارش بانک مرکزی، مجموع هزینه یک خانواده  از دهک اول (فقیر) در طول سال 7 میلیون و 138 هزار تومان برآورد شده است. در مقابل مجموع هزینه یک خانواده از دهک دهم (ثروتمند) طی سال 93 معادل 104 میلیون و 292 هزار تومان بوده است. این موضوع اختلاف 97 میلیون و 154 هزار تومانی را در هزینه پایین‌ترین طبقه و بالاترین طبقه طی یک سال نشان می‌دهد.

روایت بانک مرکزی از درآمد و هزینه

آمارهای رسمی ‌از میزان درآمد و هزینه خانوار نشان می‌دهد که در سال 93 متوسط هزینه خانوار شهری بیشتر از متوسط درآمد آن بوده است. طبق گزارش بانک مرکزی هزینه سالانه یک خانوار شهری سال گذشته ۳۲ میلیون و ۸۷۶ هزار تومان و درآمد سالانه آن 31 میلیون و 382 هزار تومان بود. بر این اساس درآمد خانوار ایرانی به طور متوسط نسبت به سال 1392 معادل 13.3 درصد افزایش داشته و هزینه‌های آن نسبت به سال 92 معادل 15.6 درصد رشد کرده است. خانوار شهری به طور متوسط از کل مبلغ هزینه خود ٢٤.٦ درصد را برای خوراکی و آشامیدنی صرف کرده است. بر اساس نتایج این بررسی از کل هزینه خانوار، 0.4 درصد به دخانیات اختصاص داشته که در مقایسه با سال ١٣٩٢ حدود ١.٤ درصد کاهش داشته است. ٤.٦ درصد هزینه، صرف تأمین هزینه پوشاک و کفش شده که نسبت به سال ماقبل ١٥.٩ درصد افزایش داشته است.

طبق اعلام بانک مرکزی 33.4 درصد از کل هزینه خانوار شهری صرف تأمین هزینه مسکن، آب، برق و گاز و سایر سوخت‌ها شده که نسبت به سال گذشته حدود ١٣.٢ درصد افزایش داشته است. خانوارهای شهری در سال ٩٣، ٤.١ درصد از هزینه‌های خود را به خرید اثاث و لوازم منزل اختصاص داده‌اند که حدود یک‌میلیون‌ و ٣٦٠ هزار تومان می‌شود و نسبت به سال گذشته حدود ١٤.١ درصد رشد داشته است. براساس نتایجی که بانک مرکزی به دست آورده است، از کل هزینه‌های ناخالص خانوار، 5.8 درصد به گروه بهداشت و درمان، 10.4 درصد به حمل‌ونقل، ٢.١ درصد به گروه ارتباطات، ٢.٣ درصد به گردش و تفریح و امور فرهنگی، ١.٩ درصد به تحصیل، ٢ درصد به رستوران و هتل و ٨.٤ درصد به کالا و خدمات متفرقه اختصاص یافته است.

بررسی نحوه تصرف محل سکونت خانوارها درسال 1393 نشان می‌دهد که 64.4 درصد از خانوارها در مسکن شخصی (مالک‌نشین)، 25.6 درصد در مسکن اجاری، 0.8 درصد در مسکن در برابر خدمت و 9.2 درصد در مسکن رایگان سکونت داشته‌اند.

روایت مرکز آمار از دخل و خرج خانواده‌ها

گزارش مرکز آمار در مورد درآمد و هزینه خانوار با برآورد بانک مرکزی تفاوت دارد. طبق گزارش مرکز آمار ایران در سال 93 متوسط درآمد یک خانوار شهری حدود 24 میلیون تومان و هزینه متوسط آن حدود 23 میلیون و 486 هزار تومان بوده است که به‌طور متوسط هر خانوار شهری توانسته نزدیک 645 هزار تومان در طول سال پس‌انداز کند. بر این اساس متوسط درآمد خانواده شهری نسبت به سال 92 افزایشی 18 درصدی داشته است. متوسط درآمد یک خانواده روستایی در سال 93 معادل 13 میلیون و 905 هزار تومان برآورد شده که افزایش 14.8 درصدی نسبت به سال ماقبل داشته است. متوسط هزینه خالص سالانه یک خانوار روستایی نیز در سال گذشته 13 میلیون و 850 هزار تومان بوده است که این رقم نسبت به سال پیش از آن 6.9 درصد رشد داشته است.

این گزارش نشان می‌دهد که از کل هزینه سالانه خانوارهای شهری پنج میلیون و 800 هزار تومان آن با سهم 24.7 درصدی مربوط به هزینه خوراکی و دخانی و 17 میلیون و 673 هزار تومان آن با سهم 75.3 درصدی مربوط به هزینه‌های غیرخوراکی بوده است. در بین هزینه‌های خوراکی و دخانی بیشترین سهم با 21.6 درصد مربوط به هزینه گوشت و در بین هزینه‌های غیرخوراکی بیشترین سهم با 44.4 درصد مربوط به مسکن بوده است. در حالی که رشد متوسط درآمد سالانه خانوارهای شهری چهار درصد بیشتر از رشد هزینه کل سالانه آنها است، این یافته‌ها نشان می‌دهد که منبع تامین درآمد‌ خانوار‌های شهری بیشتر از محل درآمد‌های متفرقه‌ای تامین می‌شود که سهم آن به 51 درصد می‌رسد. مشاغل مزد و حقوق‌بگیری سهمی ‌32 درصدی و مشاغل آزاد و کشاورزی و غیرکشاورزی نیز سهمی ‌حدود 16 درصدی در تامین درآمد خانوارهای شهری دارد.

ابعاد اجتماعی

طبق گزارش بانک مرکزی در سال 93 متوسط تعداد افراد خانوار 3.44 نفر بود که نسبت به سال قبل کاهش داشته است. از کل تعداد خانوارها، خانوارهای چهارنفری با 30.1 درصد بیشترین و خانوارهای ده نفر و بیشتر با 0.1 درصد کمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. براساس نتایج این گزارش، 23.7 درصد خانوارها «بدون فرد شاغل»، 58 درصد دارای «یک نفر شاغل»، 15.2 درصد دارای «دونفر شاغل» و 3.1 درصد دارای «سه نفر شاغل و بیشتر» بوده‌اند. در مقایسه با سال 1392 درصد خانوارهای «یک نفر شاغل» افزایش و درصد خانوارهای «بدون فرد شاغل»، با «دو نفر شاغل» و با «سه نفر شاغل و بیشتر» کاهش داشته است.