تحلیلگران در ریشه‌یابی دلایل چنین سقوطی معتقدند غیبت ایران در اقتصاد جهانی به‌واسطه تحریم‌های اعمال‌شده از سوی غرب موقعیت ممتازی را برای کشورهای عربی به عنوان رقبای منطقه‌ای این کشور به وجود آورد. اما با رفع تحریم‌ها و حضور مجدد ایران در اقتصاد جهانی، موقعیت کشورهای عربی از دو ناحیه تقویت قدرت اقتصادی و سیاسی ایران و تشدید کاهش بهای نفت تهدید می‌شود. به باور تحلیلگران، در دوران غیبت ایران از بازارهای جهانی به‌واسطه تحریم‌ها، کشورهای عربی به سرعت جایگزین این کشور در بازارها به‌خصوص بخش انرژی شدند. عزم ایران برای بازپس‌گیری بازارهای خود موجب شده این کشورها با خطر از دست رفتن بازارهای تصرف‌شده روبه‌رو شوند. افزایش صادرات نفت ایران نیز به‌واسطه احتمال افت بیشتر قیمت نفت و تشدید فشارها بر منابع مالی کشورهای عربی دومین عامل شوک منفی به بورس‌های این کشورها است. تحت تاثیر این فضا علاوه بر افت 7 درصدی شاخص بورس عربستان، شاخص جی‌سی‌سی 200 بلومبرگ که 200 شرکت بزرگ منطقه خلیج‌فارس را دنبال می‌کند، به کمترین سطح در 5 سال گذشته رسید.

بازگشت ایران به صحنه اقتصاد جهان، بازارهای سهام عربی را نگران کرده است. تنها چند ساعت پس از اعلام رسمی اجرای «برنامه جامع اقدام مشترک» معامله‌گران سهام خاورمیانه عمدتا با هراس ناشی از اثرگذاری ورود نفت ایران به بازاری اشباع شده، شکل‌دهنده فشار فروش شدند تا بورس‌های منطقه با سقوط روبه‌رو شوند. رأس این سقوط، بورس‌های عربستان بودند. عربستان که مدتی است درگیر تنش‌های شدیدی با ایران شده، همزمان با نگرانی از کسری بودجه و ذخایر ارزی، دلواپس به هم خوردن توازن قدرت در منطقه به نفع تهران و افزایش نفوذ ایران در خاورمیانه است. در واقع روز یکشنبه، تمام بازارهای سهام کشورهای عربی خلیج فارس سقوط کردند؛ روندی که با توجه به تحولات سال‌های اخیر باعث شگفتی نیست. کشورهای منطقه خلیج فارس در سال‌های کمرنگ شدن حضور ایران در اقتصاد جهان، بازارهای صادراتی را تصرف کرده بودند و حالا که ناچارند بخشی از بازار را به ایران پس بدهند، شاهد تشدید فشار مالی روی خود هستند؛ به‌ویژه در شرایطی که بهای سبد نفتی اوپک به حدود 25 دلار رسیده است. بخش واقعی اقتصاد کشورهای عربی وابستگی زیادی به درآمدهای نفتی دارد و از این رو در روزهای افزایش کسری بودجه و کاهش ذخایر ارزی، تجربه‌گر تکانه‌های شدیدتری هستند.

زلزله یکشنبه

یکشنبه، در روزی که بازار سهام تهران برای دومین روز متوالی شاهد جهش بود، شاخص تداول عربستان سعودی بیش از 7 درصد سقوط کرد و به پایین‌ترین سطح از مارس 2011 رسید. شاخص دی اف ام جنرال دبی هم حدود 3 درصد افت کرد که بیشترین میزان افت آن در 5 ماه گذشته بود. شاخص ای‌دی‌اکس جنرال ابوظبی هم 4/5 درصد سقوط را تجربه کرد و به کف نوامبر 2013 رسید. شاخص ام‌اس‌ام عمان نیز 3/2 درصد افت کرد که بیشترین افت این شاخص از دسامبر 2014 بود. بورس‌های کویت هم با 2/ 3 درصد افت به کف ماه می 2004 رسیدند. همچنین بازار دارایی بحرین نیم درصد افت کرد. به نقل از بلومبرگ، ایران که میزبان 10 درصد از ذخایر اثبات شده نفت جهان است آماده افزایش صادرات نفتی خود است. روز شنبه، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تایید کرد که ایران به توافق خود با گروه 1+5 پایبند بوده است. اکنون افزایش صادرات نفت ایران، فشار روی قیمت‌های نفت خام را تشدید می‌کند و به اقتصاد وابسته به نفت کشورهای «شورای همکاری خلیج فارس» آسیب می‌رساند. نیال خان، رئیس بخش فروش موسسه «سعودی فرانسی کپیتال» می‌گوید:‌‌ «عرضه نفت ایران امروز یا فردا آغاز خواهد شد و احیای بازارها به این بستگی دارد که نفت به بالای مرز 30 دلار بازمی‌گردد یا نه.» نفت خام برنت که معیار جهانی بهای نفت است، روز جمعه با 6درصد سقوط به کف 12 ساله جدیدی رسید.

هراس از قدرت ایران

با ذکاوت گروه مذاکره‌کننده ایران، لغو تحریم‌های ایران به‌گونه‌ای اجرا خواهد شد که ورای تحریم‌های هسته‌ای اثر خواهد کرد تا تهران نه به‌دنبال بازگشت به سال‌های قبل، بلکه پیگیر چند سال رشد بالای 5 درصد باشد. اکنون در حالی که ایران شاهد رفع تحریم‌هایی حدودا 40 ساله است، کشورهای عربی نگران پیامدهای سقوط بهای نفت خام هستند. درست است که ایران نیز به شدت متکی به نفت است؛‌ اما این وابستگی به لطف تحریم‌ها سال به سال کمتر و کمتر شده و حالا هم گشایش پنجره‌های جدید می‌تواند ایران را به یکی از قطب‌های سرمایه‌پذیر جهان تبدیل کند. این افزایش بالقوه قدرت اقتصادی در کنار افزایش بالفعل قدرت سیاسی، همان چیزی است که اثر نگرانی‌های نفتی را دوچندان کرده است. معامله‌گران بازارهای سهام کشورهای خلیج فارس که بیشتر آنها هویت خود را بر مبنای دشمنی با ایران تعریف کرده‌اند، روز یکشنبه هم به نگرانی از ادامه سقوط قیمت نفت با افزایش 500 هزار بشکه نفت ایران هم به بازار و هم به افزایش قدرت ایران واکنش نشان دادند. اینکه روز یکشنبه تنها سهام شرکت‌های نفتی اعراب نبودند که با افت مواجه شدند، روز گذشته شرکت‌های بیشتر حوزه‌ها شاهد افت بهای سهام خود بودند. بی‌بی‌سی در گزارشی با اشاره به این موضوع می‌نویسد: «دلیل افت شرکت‌ها در تمام بخش‌های اقتصاد این است که اکنون انتظار این است که ایران، پذیرای میلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری جدید غرب باشد؛ پولی که پیشتر در کشورهای خلیج فارس خرج می‌شد.»

نگرانی تمام عیار

کشورهای شورای همکاری خلیج فارس 30 درصد ذخایر اثبات شده نفت جهان را در اختیار دارند. روز گذشته بلومبرگ گزارش کرد که شاخص جی‌سی‌سی 200 بلومبرگ که 200 شرکت بزرگ منطقه خلیج فارس را دنبال می‌کند، 5/6 درصد سقوط کرده و به کمترین سطح در حدود 5 سال گذشته رسیده است. بانک الرجحی عربستان سعودی و شرکت صنایع پایه این کشور از بزرگ‌ترین بازندگان روز بودند. سهام این دو، به ترتیب 5/9 و 5/6 درصد سقوط کردند. سقوط بورس‌های عربی در حالی اتفاق افتاد که بورس ایران به بالاترین سطح خود از آگوست 2014 رسید. ایران به‌دنبال جذب دست کم 30 میلیارد دلار سرمایه مستقیم خارجی در 5 سال آینده است.

رامین ربیعی، مدیر ارشد اجرایی موسسه «فیروزه» در تهران شنبه به بلومبرگ گفت: «سرمایه‌گذاران نباید به‌دنبال خیز سریع ایران باشند، بلکه باید دیدی درازمدت داشته باشند تا از بازاری که در 5 سال آینده عملکرد خوبی خواهد داشت، نفع ببرند. ما انتظار داریم که اقتصاد ایران در سال‌های پیش رو 6 تا 8 درصد رشد کند.» حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران گفته که درآمد نفتی در سال‌های آینده به‌عنوان «درآمد مکمل» عمل خواهد کرد. بامداد یکشنبه، اتحادیه اروپا با اجرای توافق هسته‌ای تاریخی میان تهران و قدرت‌های جهانی، فرآیند لغو تحریم‌های اقتصادی و مالی علیه ایران را آغاز و زمینه را برای بازگشت شرکت‌های اروپایی به بازار ایران فراهم کرد. روز گذشته خبرگزاری رویترز به نقل از دیپلمات‌های اروپایی گزارش داد برداشته شدن رسمی تحریم‌های ایران پس از انتشار گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که پایبندی تهران به تعهدات هسته‌ای را تایید کرد، باید به سرعت انجام بگیرد.

دردسرهای عربی

عجیب نیست که روند سقوط روز یکشنبه حتی به مصر نیز کشیده شد تا بورس قاهره هم 5/2 درصد سقوط کند. وقتی مصری‌ها نگران باشند، دلواپسی اعراب آشکارتر است. عربستان سعودی که در حال اجرای اقدامات ریاضتی است، حتی بودجه جدیدش را روی نفت 40 دلار بسته است. تحلیلگران بر این باورند که اگر قیمت‌های نفت در سطوح فعلی بماند، حکام این کشور چاره‌ای جز تشدید ریاضت در این کشور بیابانی غنی از نفت ندارند. جالب اینجا است که بلای نفتی را خود ریاض گسترش داده است. ریاض از ابتدای سال 2014 اولا برای تحت فشار گذاشتن ایران و روسیه و ثانیا برای کنار زدن تولیدکنندگان نفت شیل در آمریکا، دست به افزایش تولید زد تا مازاد عرضه در بازار به سقوط بهای نفت خام بینجامد. عربستان نشست‌های اوپک در بحبوحه سقوط نفت را نیز بی‌نتیجه گذاشت تا اکنون خود گرفتار بلای سقوط نفت شود.