متاسفانه بخش خصوصی با مجلس شورای اسلامی و مسئولان بخش دولتی در این‌باره هم عقیده نیستند و انتقاداتی به تعریف «ماده خام» در ماده اول قانون معادن بند «الف» وجود دارد که با اصلاح آن شاید نگاه‌ها نسبت به خام‌فروشی کمی تغییر کند، این درحالی است که مسئولان دولتی معتقدند این ماده قانونی اشکالی ندارد. بر اساس بند «الف» ماده اول قانون معادن، ماده معدنی(کانی) عبارت است از هر ماده یا ترکیب طبیعی که به‌صورت جامد یا مایع یا محلول در آب در اثر تحولات زمین‌شناسی به وجود آمده است. شاید بهتر باشد برای حل مشکل جلسه‌ای با حضور فعالان بخش دولتی و خصوصی و نمایندگان مجلس شورای اسلامی برگزار شود.

تعریف ماده خام مشخص است

عضو کمیسیون صنایع مجلس نهم شورای اسلامی درباره تعریف واژه ماده‌خام و اختلاف‌نظرها میان بخش خصوصی و مسئولان بخش معدن اظهار کرد: ماده خام تعریف خاص و مشخص دارد. به‌عنوان مثال گاهی یک ماده معدنی پس از استخراج و تغلیظ ۲۰، ۳۰‌ یا ۶۰درصدی همچنان ماده خام به شمار می‌رود و نمی‌تواند عنوان ماده فرآوری شده را به همراه داشته باشد.

الهوردی دهقانی گفت: برخی از مواد معدنی ازجمله سنگ آهن یا مس گاهی پس از خالص‌سازی نیز ماده خام تلقی می‌شوند. در واقع محصول نهایی که به صورت مستقیم به‌دست مشتری یا صنایع می‌رسد ماده خام به شمار می‌رود، از سویی دیگر وقتی محصول یا فرآورده‌ای از یک سیستم خارج می‌شود اما همچنان قابل استفاده نیست آن را ماده خام می‌نامیم. به گفته الهوردی‌دهقانی، تعریف مجلس شورای اسلامی از ماده خام معدنی متفاوت از دیدگاه بخش خصوصی است. وی تصریح کرد: وقتی ماده خام معدنی فرآوری شود با حداکثر اشتغالزایی، ایجاد ارزش‌افزوده و... همراه خواهد بود. اما در کنار این صحبت‌ها، بخش خصوصی اصرار بر تعریف نادرست از ماده خام معدنی دارند. این موضوع منجر به اختلاف میان بخش خصوصی و مسئولان بخش معدن شده و گاه می‌تواند در اجرای برخی مقررات تاثیرگذار باشد.

تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی

عضو کمیسیون صنایع مجلس شورای اسلامی درباره برگزاری جلسه‌ای با حضور نمایندگان بخش خصوصی، دولتی و مجلس شورای اسلامی، تصریح کرد: بدون شک برگزاری جلسه برای حل این اختلاف‌نظر راهکار مناسبی است اما باید به این نکته اشاره کرد که تا به امروز جلسات متعددی در این زمینه برگزار شده و متاسفانه فعالان حوزه‌های مختلف بیشتر به‌دنبال حفظ منافع خود بوده و سعی بر آن دارند روش‌های نادرست گذشته را ادامه دهند. وی افزود: انجمن‌های مختلفی در بخش معدن فعال هستند، به عنوان مثال انجمن تولیدکنندگان سنگ‌آهن یا سنگ‌های تزئینی منافعی دارند که غلط یا درست از گذشته تا به امروز اجرا می‌شود. به گفته الهوردی‌دهقانی، امروز باید آمادگی برای تغییر در روش‌های گذشته ایجاد شود زیرا بخش معدن یکی از ارکان‌های مهم اقتصاد مقاومتی به‌شمار می‌رود. نباید فراموش کرد که بخش خصوصی و تولیدکنندگان باید در این زمینه همراهی لازم را داشته باشند. مجلس شورای اسلامی نیز در همین‌باره باید همکاری داشته و در قسمت‌هایی که کمبود قوانین وجود دارد، قوانین و مقررات لازم را تدوین کند. در واقع با همکاری هرچه بیشتر باید اهداف اقتصاد مقاومتی محقق شود.

اشتغالزایی و سرمایه‌گذاری با فرآوری ماده معدنی

چندی پیش، عباسعلی ایروانی، مدیر کل نظارت بر امور معدنی وزارت صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو با صمت درباره این موضوع که آیا خام‌فروشی با توجه به امکان تغییر کاربری ماده معدنی در آینده توجیه دارد یا خیر، اظهار کرد: در صورتی که بتوانیم ماده معدنی را فرآوری کنیم دیگر نیازی به خام‌فروشی وجود ندارد. البته باید این نکته را در نظر داشته باشیم که بحث خام‌فروشی مربوط به صادرات است. اگر ما بتوانیم ارزش‌افزوده ایجاد کنیم در کنار آن اشتغالزایی و سرمایه‌گذاری نیز شکل خواهد گرفت در نتیجه نیازی به صادرات ماده خام معدنی وجود ندارد. در صورتی که با پیشرفت بشر، برخی مواد جایگزین مواد معدنی می‌شوند و دیگر بازاری که امروز در اختیار فعالان بخش معدن است با چنین تقاضایی وجود نخواهد داشت به همین دلیل برخی از فعالان معدنی معتقدند بهتر است بخشی از مواد معدنی که ذخیره بسیاری از آنها در کشور وجود دارد به صورت خام صادر شود. ایروانی درباره این موضوع بیان کرد: بحثی که امروز در حوزه سنگ‌آهن وجود دارد این است که با توجه به اهداف در نظر گرفته شده ذخایر آنچنانی در اختیار نداریم اگر هم ذخایر زیاد باشد هنوز اکتشافی برای آنها انجام نشده است. این درحالی است که ما برای سال ۱۴۰۴ تولید ۵۵میلیون تن فولاد را پیش‌بینی کرده‌ایم در نتیجه این میزان ذخایر سنگ‌آهن نیز می‌تواند با کمبود مواجه شده و پس از مدت کوتاهی تمام شوند.

بازتعریف واژه خام‌فروشی

در مقابل صحبت‌های نماینده مجلس شورای اسلامی، فعالان بخش خصوصی نظری متفاوت دارند. آنها معتقدند تعریف واژه خام‌فروشی باید مورد بازنگری قرار گیرد. به گزارش معدنا، بهرام شکوری، نایب‌رییس انجمن سنگ‌آهن ایران و رییس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی خواهان بازتعریف واژه خام‌فروشی شد و گفت: در حالی که به ناحق به صادرات محصولات معدنی خام‌فروشی اطلاق می‌شود که اتفاق نظری در تعاریف این دو واژه وجود ندارد. نایب‌رییس انجمن سنگ‌آهن ایران گفت: در تعریف اقتصادی تولید، خام‌فروشی این‌گونه که برخی تفسیر و به تبع آن رفتار کرده‌اند، نیست. در تعریف، تولید به فرآیندی گفته می‌شود که به تولید محصول و ایجاد ارزش‌افزوده منجر شود.

تولید به معنی ارزش‌افزوده است و بدان معنی است که تولید و ارزش‌افزوده دو جزو جدانشدنی هستند و ارزش‌افزوده به معنی سود است. یعنی اگر در فرآیند تولیدی نتوان ارزش‌افزوده ایجاد کرد، نباید به آن ورود کرد. برای ایجاد ارزش‌افزوده در بخش معدن نیز باید موانع تولید را از سر راه برداشت. شکوری اضافه کرد: این ارزش‌افزوده می‌تواند از راه‌های مختلفی به‌دست بیاید. در حوزه اکتشاف معدنی، تولید و ارزش‌افزوده، ماهیتی متفاوت با تولید و ارزش‌آفرینی در حوزه‌های استخراج و فرآوری دارد. وی توضیح داد: دراکتشاف با استخدام نیروی‌انسانی متبحر، تجهیزات خاص نقشه‌برداری و ژئوفیزیک هوایی بدون اینکه برداشتی انجام شود، به مشخص کردن غنای خاک و ظرفیت‌های معدنی محدوده و شناسایی کانی‌های نهفته در دل زمین می‌انجامد، و این‌گونه ارزش‌افزوده ایجاد می‌شود.

این یک نمونه ساده از خلق ارزش‌افزوده در بخش معدن است، فرآیندی که اصلا ماده‌ای را تولید نمی‌کند اما درنهایت به خلق ارزش‌افزوده در یک محدوده منجر می‌شود. شکوری اضافه کرد: در بخش استخراج نیز به طور معمول تولید انجام می‌شود به معنای آنکه پس از شناسایی محدوده‌ها و تولید ارزش‌افزوده در این مرحله، با استخراج مواد معدنی از اعماق زمین ارزش‌افزوده مضاعفی تولید می‌شود. در فرآیند استخراج هم نیروی‌کار، سرمایه، دانش و ماشین‌آلاتی به کار گرفته می‌شوند، تا تولید محصول معدنی انجام شود. سیستم فرآوری نیز بخش دیگری از تولید ماده معدنی است که با تغییر اندازه، پرعیارسازی و... ماده معدنی را پر ارزش‌تر از زنجیره‌های قبلی تولید خواهد کرد.

بدین ترتیب ضمن اینکه در مراحل مختلف تولیدی مواد معدنی مرحله به مرحله بر ارزش‌افزوده ماده معدنی اضافه می‌شود، حمل‌ونقل و جابه‌جایی‌های بین واحدهای درون‌سازمانی و برون‌سازمانی نیز بر ارزش تولیدات و محصولات می‌افزاید. شکوری در ادامه انتقاداتی را به اطلاق خام‌فروشی به صادرات مواد معدنی وارد کرد و گفت: دولت، مجلس شورای اسلامی و مردم باید به تمام فرآیندهای تولیدی ارزش گذاشته و احترام بخش‌های مختلف تولیدی را حفظ کنند و از اطلاق خام‌فروشی که واقعا در بحث تولید معدنی نمی‌گنجد، پرهیز کنند. اگر این تغییر دیدگاه اتفاق بیفتد و کل فرآیند معدنکاری تا ماده نهایی در مراجع تصمیم‌ساز، تصمیم‌گیر و در بین مردم ارزشمند جلوه داده شود، می‌توان انتظار داشت که افراد و سرمایه‌گذاران جدیدی بر مبنای دانش، سرمایه، تمایل و... به این حوزه ورود کنند. رییس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران به ارائه تعریف تولید و خام‌فروشی در قانون حمایت از تولید اشاره کرد و افزود: هر چند معیارها و تعریفی که از ماده خام در قانون رفع موانع تولید ارائه‌شده با تعریف اقتصادی تولید مغایرت دارد اما انتظار ما این است که حداقل این معیار در سیاست‌گذاری‌های بخش معدن مورد استناد قرار گیرد.

شکوری توضیح داد: در این قانون عنوان می‌شود که تولید مواد شامل مراحلی است که به تغییرات شیمیایی، فیزیکی، جابه جایی مواد و... منجر می‌شود. بر پایه این تعریف مواد معدنی، ماده تولیدی هستند، نه خام چراکه تولید ماده معدنی با تغییرات فیزیکی، شیمیایی و جابه‌جایی‌های مکرر مواد انجام می‌شود.