با توجه به حذف ترکیه از بازار روسیه، شرایط مناسبی برای حضور ایران در بازار روسیه فراهم شده است. در دو هفته اخیر هیات‌های روسیه برای بررسی چالش‌های تجارت با ایران به تهران آمدند. بررسی‌ها نشان می‌دهد سایه 6 چالش بر مسیر این پیوند تجاری سنگینی می‌کند.

بیش از 4ماه از افزایش تنش‌ها بین روسیه و ترکیه می‌گذرد. با تداوم این وضعیت، به نظر می‌رسد آرایش تجاری نیز در منطقه با تغییرات شگرفی روبه‌رو شود. بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند که ایران می‌تواند جایگزین مناسبی برای ترکیه در بازار روسیه باشد. از این رو در این گزارش که توسط کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران تهیه شده است، 6 چالش صادرات ایران به روسیه مورد بررسی قرار می‌گیرد. این کمیسیون سلسله نشست‌های تخصصی با موضوع صادرات به روسیه را نیز برگزار کرده است.

کاهش درآمدهای نفتی و وابسته بودن اقتصاد ایران به درآمدهای ارزی حاصل از صدور نفت‌خام، باعث توجه سیاست‌گذاران کشور به صادرات غیرنفتی شده است. از سویی در شرایط کنونی با توجه به حذف ترکیه از بازار روسیه، شرایط مناسبی برای حضور ایران در بازار روسیه فراهم شده است. در دو هفته اخیر هیات‌های روسیه برای بررسی چالش‌های تجارت با ایران به تهران آمدند و در این خصوص نشست‌هایی نیز برگزار شد. به نظر می‌رسد روس‌ها نیز نسبت به حضور ایران در بازارهای این کشور رویکرد مثبتی دارند.

روسیه از بازار بزرگی برای صادرات برخوردار است و به‌رغم تعاملات مثبت سیاسی و شرایط مطلوب جغرافیای ایران با روسیه، کشور ما در تصاحب بازارهای روسیه ناکام بوده و سهم ایران از محصولات صادراتی به روسیه تنها 0/1 درصد است.

در ماه‌های اخیر به دلیل مناقشات به‌وجودآمده بین روسیه و ترکیه ناشی از سرنگونی بمب‌افکن سوخو 24 روسیه به‌وسیله جنگنده اف16 ترکیه در مرز سوریه، مسکو تحریم‌هایی را علیه آنکارا تصویب کرد. بر این اساس، واردات میوه، سبزیجات، مرغ و نمک،‌ انجام پروازهای چارتر روسیه به ترکیه و انجام طرح‌های ساختمانی با شرکت‌های تُرکیه‌ای مستقر در روسیه ممنوع شد. دو کشور ترکیه و روسیه، در بخش‌های انرژی، گردشگری، نساجی و مواد غذایی مبادلات تجاری زیادی دارند. در سال 2014 درآمد مسکو از معاملات با ترکیه به رقم 25 میلیارد دلار رسید. در مقابل ترکیه نیز درآمدی معادل 5 میلیارد و 900 میلیون دلار از روابط تجاری بازرگانی خود با روسیه به‌دست آورده است.

گردشگران روسی در رونق صنعت گردشگری ترکیه نقش مهمی را ایفا می‌کنند. در سال 2014 بیش از 3 میلیون گردشگر روس به ترکیه سفر کردند.  از سوی دیگر پروژه احداث خط لوله انتقال گاز بین ترکیه و روسیه به ارزش 11 میلیارد یورو در سال 2014 آغاز شده و به‌دلیل اختلافات بین طرفین متوقف مانده است. با وجود تنش‌های موجود پیش‌بینی می‌شود از سرگیری فعالیت‌های این پروژه منتفی شود. این موضوع باعث هدف‌گذاری جایگزینی ایران در بازار روسیه به جای ترکیه شده است. وجود تعاملات بلند مدت تاریخی و سیاسی ایران و روسیه، موقعیت جغرافیایی ایران و تنش‌های به‌وجود آمده بین روسیه و ترکیه، باعث تکاپوی فعالان بخش خصوصی و مسوولان دولتی کشور برای تصاحب سهم بازار روسیه می‌شود.

براساس آمار بانک جهانی در سال 2014 سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی 4/17 درصد بوده است. این شاخص برای بخش صنعت برابر 35/8 درصد و برای بخش خدمات 60 درصد است. بر این اساس، صادرات محصولات کشاورزی به روسیه با توجه به سهم اندک این بخش در تولید ناخالص داخلی روسیه و شرایط اقلیمی و جغرافیایی برخی از مناطق ایران برای تولید محصولات کشاورزی با هدف صادرات به روسیه می‌تواند سودهای سرشاری را از این طریق عاید صادرکنندگان کند. علاوه بر این با توجه به مشکلات بیکاری کشور توجه ویژه به بخش کشاورزی می‌تواند مشکل بیکاری کشور را مرتفع کند. با توجه به اینکه بخشی از واردات روسیه از ترکیه مربوط به محصولات کشاورزی بوده و با در نظر گرفتن قطع ارتباط دو کشور، کارشناسان اعتقاد دارند که این ظرفیت می‌تواند در اختیار ایران قرار بگیرد. به همین منظور، توانمندی‌ها، مزیت‌ها و زیرساخت‌های موثر در تولید و صدور محصولات کشاورزی میان ایران و ترکیه در ارتباط با صادرات به روسیه در این گزارش به‌صورت جدول نمایش داده شده است که لازم است ایران راهکار مناسبی برای عوامل موثر در تولید و صادرات اتخاذ کند.

قوانین گمرکی روسیه

«عوارض گمرگی پایین در زمینه واردات تجهیزات فنی»، «فرآیند ساده ترخیص گمرکی»،‌ «کنترل دقیق گمرکی بعد از ترخیص کالا» و «توسعه همگرایی گمرکی در میان کشورهای مستقل مشترک‌المنافع» چهار سیاست گمرکی روسیه را تشکیل می‌دهد. به‌طور میانگین نرخ‌های عوارض ورودی به روسیه بین 5 تا 20 درصد ارزش گمرکی کالا است. برخی کالاهای وارداتی از کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته به روسیه نیز با 25 درصد تخفیف یا صفر درصد محاسبه می‌شود. همچنین هزینه فرآیند گمرکی در روسیه بین 3 تا 15 هزار یورو برای هر اظهارنامه گمرکی است که با توجه به ارزش گمرکی کالای وارداتی مورد نظر اخذ می‌شود. پرداخت‌های گمرکی در روسیه به‌طور کلی یا همزمان با ارائه اظهارنامه گمرکی به گمرک صورت می‌پذیرد. واردات برخی اقلام مشخص به روسیه مستلزم دریافت مجوز، گواهی و پروانه های مختلف است. این‌گونه موارد باید جهت ترخیص به مقامات گمرک ارائه شود. همچنین فدراسیون روسیه عوارض ضد دامپینگ را در زمینه برخی محصولات اعمال می کند.

اقلام عمده صادراتی و وارداتی روسیه

براساس آمارهای بانک جهانی از سال 2005 تا 2014 تراز تجاری روسیه مثبت بوده است. میانگین ارزش صادراتی کالاهای روسی در این سال‌ها برابر با 462 میلیارد دلار بوده است. بالا بودن ارزش صادرات روسیه عمدتا مربوط به حجم بالای صادرات نفت و گاز و سوخت‌های معدنی بوده که ارزش آنها در سال 2014 برابر با 288/4 میلیارد دلار است و 62 درصد از کل صادرات روسیه را شامل می‌شود. همچنین میانگین واردات روسیه از سال 2005 تا 2014 برابر با 335 میلیارد است. در این بین سهم ماشین‌آلات صنعتی با ارزش وارداتی 51/3 میلیارد دلار (15درصد از کل واردات) از سایر اقلام وارداتی بیشتر است.

بیش از دو سوم از واردات روسیه (71/5) در سال 2014 از 15 کشور بوده و در بین آنها تنها آمریکا ارزش صادرات خود به روسیه را از سال 2010 کاهش داده (-2/3 درصد) و مابقی کشور‌ها صادرات خود به روسیه را افزایش داده‌اند. این پانزده کشور به ترتیب میزان صادراتشان به روسیه در بازه زمانی ذکر شده عبارتند از: هلند، چین، آلمان، ایتالیا، ترکیه، ژاپن، بلاروس، کره‌جنوبی، اوکراین، لهستان، قزاقستان،‌لتونی، انگلیس، فنلاند و ایالات‌متحده آمریکا.

مبادلات تجاری ترکیه و روسیه

به دلیل کاهش صادرات ترکیه به کشورهای چین و خاورمیانه طی ماه‌های گذشته، ترکیه حساب ویژه‌ای روی صادرات به روسیه به‌عنوان دومین مقصد کالاهای تولیدی خود باز کرده بود. علاوه بر این نرخ بیکاری در ترکیه به شدت رو به افزایش است. طی سال گذشته و با تحریم روسیه از سوی غرب، ترکیه صادرات خود را به‌خصوص در زمینه محصولات کشاورزی و غذایی روسیه به‌شدت افزایش داده بود اما با شرایط کنونی ایجاد شده به نظر می‌رسد در این زمینه با مشکل مواجه شود. از دیگر حوزه‌هایی که در راستای افزایش فشار اقتصادی بر ترکیه از سوی روسیه مدنظر قرار گرفته، محدود کردن سفر گردشگران روس به ترکیه است. تا سال گذشته گردشگران روس بیشترین سهم مسافران خارجی در ترکیه را به خود اختصاص داده بودند که کاهش گردشگران روس به ترکیه می‌تواند شرایط این بخش از اقتصاد ترکیه را نیز بیش از پیش با مشکل مواجه کند.

در شرایط کنونی کسری تجاری ترکیه به میزان قابل‌توجهی افزایش یافته و دولت ترکیه به درآمد بخش گردشگری به‌عنوان یکی از اصولی‌ترین منابع جبران این کسری نگاه می‌کند. یکی دیگر از نگرانی‌های ترکیه تاثیر تحریم‌های روسیه بر اطمینان سرمایه‌گذاران بین‌المللی بر این کشور است و این در حالی است که ترکیه به‌شدت نیازمند جذب سرمایه‌های خارجی برای بهبود اوضاع اقتصادی در این کشور است.

اقلام عمده صادراتی روسیه به ترکیه در سال 2014، روغن، آهن و فولاد، غلات، آلومینیم، مواد شیمیایی ارگانیک، روغن گیاهی و حیوانی، مس، سنگ معدن، علوفه حیوانات و ضایعات مواد غذایی و کود است. همچنین عمده اقلام وارداتی روسیه از ترکیه عبارتند از: وسایل نقلیه، میوه و آجیل، ماشین‌آلات صنعتی، سبزیجات خام، وسایل الکترونیکی، مواد پلاستیکی، پوشاک بافتنی، سایر پوشاک، پارچه و آهن و فولاد.

چالش‌های عمده تجارت ایران با روسیه

حال که قرار است ایران از ظرفیت‌های خالی بازار روسیه استفاده کند، کارشناسان به بررسی چالش‌های تجارت با روسیه پرداخته‌اند و بر این اساس 6 چالش در صادرات ایران به روسیه مطرح می‌شود. «سیستم ارزش‌گذاری بالای کالاهای ایرانی در گمرک روسیه»،‌«ضعف در بازاریابی و شناسایی ظرفیت‌های بازاری روسیه»، «فقدان استانداردهای بهداشتی مشترک»،‌ «مشکلات مربوط به اخذ روادید»، «کشش تقاضای مصرف‌کنندگان روسی به کالاهای اروپایی» و «عدم اعتماد دو سویه بین تجار دو کشور» چالش‌های عمده صادرکنندگان ایرانی در مراوده با روسیه است. از این‌رو گزارش کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران راه‌حل‌هایی را در این خصوص ارائه می‌دهد.

«تلاش برای حذف تعرفه محصولات کشاورزی و غذایی»، «تلاش برای حذف روادید برای فعالان اقتصادی»، «تنظیم فهرست کالاهای صادراتی و محاسبه عوارض گمرکی براساس قیمت مندرج در invoice «سندی که فروشنده کالا به منظور اعلام مظنه و شرایط کالایی که می‌خواهد بفروشد، برای خریداران احتمالی ارسال می‌کند.»، «تلاش در راستای تسهیل تشریفات گمرکی فی‌مابین»، «شناسایی ظرفیت‌ها، فرهنگ‌ها و فرصت‌های موجود در بازار روسیه با برگزاری همایش‌ها، سمینارها و نمایشگاه‌های بین‌المللی»، «تنوع بخشی به محصولات صادراتی»، «اعزام هیات‌های تجاری و رایزنان بازرگانی»، «شبانه‌روزی کردن فعالیت گمرک در مرز روسیه»، «کاهش نرخ حمل‌ونقل دریایی»، «تاسیس دفتر تجاری در روسیه»، «حضور گسترده در نمایشگاه‌های تخصصی کالا، خدمات، گردشگری و تکنولوژی روسیه»،‌«تبلیغات در بازار روسیه» و «افزایش کیفیت کالاهای صادراتی» مهم‌ترین راهکارهایی است که می‌تواند در کوتاه‌مدت، چالش‌های صادراتی به روسیه را مرتفع سازد.