کارشناسان می‌گویند اوپک مقصر این مازاد عرضه در بازارهای جهانی است؛ چراکه در سه سال اخیر بدون آنکه در مقابل سقف تولید از خود احساس مسوولیتی نشان دهد با تولید بالای خود بیش از یک تا یک و نیم میلیون بشکه در روز تولید خود را افزایش داده است. در طرف دیگر برخی کارشناسان می‌گویند مازاد عرضه از آن جهت بر بازار نفت اثر بالایی بر جای گذاشته که تقاضا نتوانسته این میزان تولید را جذب کند؛ بنابراین بازار به آشفتگی تن داده است.

بلومبرگ در گزارشی با تاکید بر اینکه در سال‌های اخیر، مدیریت عرضه در اوپک دچار اختلال شده و بزرگ‌ترین‌ تولید‌کننده نفت در این سازمان یعنی عربستان به همراه همپیمانانش مانند امارات، قطر، کویت و برخی از کشورهای آفریقایی سعی دارند تا این وضعیت ادامه یابد. این در حالی است که عربستان تا پیش از این نقش متوازن‌کننده بازار نفت را بر عهده داشته است؛ اما عدم تمکین این کشور نسبت به این وظیفه سنتی باعث شده سایر کشورهای عضو اوپک و به تبع آن کشورهای غیرعضو نیز بدون در نظر گرفتن ظرفیت بازار نفت تولیدات خود را افزایش دهد. در مقابل نیز مشکلات اقتصاد جهانی و بحران‌های مالی در اروپا و آمریکا موجب شده است تا تقاضا برای انرژی کاهش یابد.

با توجه به اطلاعات آژانس بین‌المللی انرژی بازارهای جهانی طلای سیاه روزانه با 3/44 میلیون بشکه ظرفیت خالی تولید نفت مواجه هستند که می‌تواند در یک دوره به بازار نفت وارد شود. به‌طور مثال لیبی در حدود 500 هزار بشکه ظرفیت خالی روزانه تولید را در اختیار دارد و تنها در صورتی که وضعیت سیاسی این کشور بهبود یابد، اجازه صادرات بدون محدودیت و امن را خواهد یافت. این به معنای آن است که هنوز یک فاز دیگر از کاهش قیمت نفت به‌صورت بالقوه وجود دارد که ممکن است با بهبود شرایط سیاسی در خاورمیانه آغاز شود. علاوه بر لیبی، نیجریه، سودان، عراق و ایران کشورهایی هستند که با ظرفیت‌های خالی تولید نفت روبه‌رو‌ هستند. ایران اظهار کرده با دیگر اعضای اوپک و کشورهای صادر‌کننده درخصوص محدود کردن تولید نفت صحبت کرده تا بتواند تولید نفت خام را به سطح قبل از تحریم‌ها برساند. البته مورگان استنلی می‌نویسد در این خصوص هنوز هیچ توافقی صورت نگرفته است.

علاوه بر این کشورهایی نیز همچون عربستان، امارات و برخی کشورهای غیرعضو اوپک با ذخایر بالایی روبه‌رو‌ هستند که می‌تواند در مواقع لزوم به بازار تزریق شود. همان‌طور که محمد بن سلمان شاهزاده متنفذ سعودی اخیرا اعلام کرده است که عربستان قادر است تا 5/ 12 میلیون بشکه در روز نفت تولید کند که برخی کارشناسان معتقدند تزریق منابع ذخیره نفت این کشور به تنهایی این فرصت را در اختیار وی قرار خواهد داد.

به این ترتیب و با توجه به سیگنال‌های پنهانی که در بازار نفت حتی با فرض کاهش تولید برای دوره‌ای کوتاه‌مدت وجود دارد سوالی که اینجا پیش می‌آید این است که به راستی چه زمان بازارها به شرایطی با روند عادی باز می‌گردند؟

به عقیده برخی تحلیلگران بازار مادامی که اوپک بتواند به سیاست قبلی خود یعنی مدیریت عرضه بازگردد می‌توان انتظار داشت که شرایط بهبود مهیا شود. آنها در مورد سیاست‌های کشورهای غیر‌اوپک هم بر این عقیده‌اند که چشم کشورهای غیر‌عضو این سازمان به رویه‌ای که این سازمان در پیش می‌گیرد بسته شده و اگر اوپک بتواند به شرایط قبل بازگردد بازارهای جهانی می‌توانند به ثبات بیندیشند.

تحلیل‌های جهانی می‌گویند اگر ظرف 5 سال آینده ابرقدرت‌های اقتصادی جهان و کشورهای اصلی مصرف‌کننده نفت نتوانند به‌طور متوسط میزان رشد اقتصادی جهان را از 5 درصد عبور دهند و از طرف دیگر میزان عرضه نفت در رقم کنونی آن باقی بماند هیچ شانسی برای بازگشت نفت به قیمت‌های بالاتر از 30 دلار وجود ندارد و حتی باید قیمت‌های پایین‌تر را تصور کرد. به عبارتی آنچه در حال حاضر در حال رخ دادن است سرعت بالای تشکیل مازاد در سمت عرضه بازار نفت در مقایسه با مولفه تقاضا است که باعث عدم تعادل در بازار شده است.

اما سوال اینجا است که آیا بزرگان نفتی جهان حاضرند از سرعت کنونی بکاهند؟ روی کاغذ به نظر می‌رسد عربستان و برخی کشورهای همراه آن خواهان تثبیت بازار هستند، اما در عمل شاهد آن بودیم که هدف اصلی عربستان به تحلیل تحلیلگران تنها مچ‌اندازی با ایران بود و به همین دلیل نشست دوحه به نتیجه‌ای نرسید. این روند به زودی معکوس خواهد شد. در صورتی که نشست‌های آتی به الزام ایران برای کاهش میزان تولید بینجامد قطعا ایران از آن تمکین نخواهد کرد و این موضوع ادامه خواهد یافت.

با این حال کشورهایی همچون ونزوئلا که تا مرز ورشکستگی پیش رفته در این جریان به شدت آسیب خواهند دید و در صورت سقف‌گذاری برای تولید نفت برنامه‌های توسعه‌ای کشورهایی مانند نفت عراق نیز متوقف خواهد شد و به همین دلایل در شرایط واقعی حصول یک توافق جامع به این آسانی نخواهد بود.

در این بین شاید به نوعی بازنگری در دلایل بحران بازار نفت نیز خالی از لطف نباشد. حدود دو سال پیش عربستان با افزایش میزان تولید خود و در عین حال با تکیه بر قیمت‌های بالای نفت در آن زمان تصمیم گرفت ایران و روسیه را تحت فشار قرار دهد. بر این اساس در نشست اوپک نگرانی کارشناسان و سایر اعضا را از بالا بودن عرضه و قریب‌الوقوع بودن سقوط قیمت نفت نادیده گرفت و تن به تثبیت تولید در مرز 30 میلیون بشکه در روز نداد. قیمت نفت کاهش یافت و وضعیت کنونی پیش آمد. حال کشورهای نفتی در شرایطی قرار گرفته‌اند که نیازمند افزایش قیمت نفت از طریق کاهش تولید هستند اما آیا ایران از خواسته مشروع و قانونی خود کوتاه خواهد آمد؟ در اینجا طرح این سوال اهمیت دارد که عراق که در سال 1990 میزان تولیدی به‌اندازه 5‌میلیون بشکه در روز داشت چگونه به 10 میلیون بشکه در روز رسید؟ کارشناسان می‌گویند این کشور در زمان جنگ و نابسامانی‌های عراق در حدود 3/5 میلیون بشکه نفت عراق را به خدمت گرفت و در دوره تحریم‌های ایران نیز بیش از 1/5 میلیون بشکه از بازارهای ایران را از دست ایران ربود و حال نه تنها قصد بازپس دادن مشتریان سابق و سهمیه تولید ایران را ندارد که در عین حال بر ضرورت پیوستن ایران به طرح‌هایی همچون نشست دوحه تاکید می‌ورزد.

اوپک از ایران چه می‌خواهد؟

ایران به‌دنبال بازسازی صنعت انرژی و بازگرداندن تولید به قبل از سطح تحریم‌ها است و در ماه گذشته حاضر به پیوستن به دیگر تولیدکنندگان اوپک و غیراوپکی‌ها برای فریز نفتی نشد. صادرات کشورمان در سال 2011، قبل ازتحریم‌های آمریکا و کشورهای اروپایی رقمی در حدود 2 میلیون بشکه بوده که با اعمال محدودیت‌ها خرید از ایران متوقف شد و تا پیش از برجام به حدود یک میلیون بشکه در روز رسیده بود. با این حال آن‌طور که مسوولان نفتی اعلام می‌کنند با اجرای برجام میزان تولید نفت خام کشورمان (بدون احتساب میعانات گازی) به بیش از 3/6 میلیون بشکه در روز رسیده و تا پایان خرداد از 4 میلیون بشکه نیز خواهد گذشت.

لانگ سن، کارشناس بازار جهانی نفت معتقد است ایران امکان دارد برای جلوگیری از عرضه بیش از حد و در راستای جلوگیری از مازاد عرضه جهانی به فریز نفتی بپیوندد، با این حال وزیر نفت ایران می‌گوید مادامی که میزان تولید به پیش از تحریم‌ها نرسد هیچ توافقی نخواهد کرد. به هر حال آن‌طور که کارشناسان می‌گویند اعضای اوپک نمی‌توانند زود‌تر از جلسه بعدی اوپک در ماه ژوئن به توافقی درخصوص فریز نفتی دست یابند.

رابین میلز کارشناس بازار نفت پیش‌بینی می‌کند در صورت اجرای فریز نفتی، تولیدات ایران باید به نزدیکی 3 میلیون و 600 هزار بشکه تا 3 میلیون و 800 هزار بشکه در روز برسد که بعید است ایران با چنین تولیدی موافقت کند. در نهایت باید گفت آنچه احتمالا رخ خواهد داد کاهش بیشتر بهای نفت است و این موضوع اگرچه زیان‌های قابل توجهی را با خود به همراه دارد اما با توجه به حیثیتی شدن موضوع بین ایران و عربستان و اختلافات تهران-ریاض انتظار نمی‌رود به این زودی شاهد ثبات در بازار نفت باشیم.