از همان آغازین روزهای توافق هسته‌ای بود که گمانه‌زنی‌ها در مورد محدود شدن و حتی خروج خودروسازان چینی از بازار ایران، قوت گرفت و افکار عمومی به‌شدت نسبت به جایگزینی محصولات چینی با خودروهای با کیفیت‌تر دنیا، امیدوار شد. بخشی از ریشه این امیدواری البته در خودروسازان بود، چه آنکه خود آنها در چند نوبت از عقد قرارداد و مشارکت با شرکت‌های معتبر جهان و محدود کردن چینی‌ها صحبت به میان آوردند. در واقع خودروسازان و البته وزارت صنعت، معدن و تجارت امیدوار بودند پس از اجرایی شدن برجام، شرکت‌های بزرگ خارجی راهی جاده مخصوص شده و مشارکتی جدید و متفاوت میان آنها شکل بگیرد و از همین رو بحث کنار گذاشتن تدریجی چینی‌ها را پیش کشیدند. نه‌تنها خودروسازان بزرگ (ایران‌خودرو و سایپا)، بلکه از شرکت‌های بخش خصوصی نیز پیوسته اخباری مبنی‌بر مشارکت آنها با بزرگان دنیا و بازگشت شرکای قبلی‌شان، منتشر می‌شد.

اوضاع به شکلی پیش رفت که افکار عمومی احساس کرد پس از برجام و لغو تحریم‌ها، بزرگان خودروسازی جهان راهی ایران می‌شوند و چینی‌ها چمدان‌هایشان می‌بندند و به کشورشان برمی‌گردند. این رویا اما هنوز تعبیر نشده و نشانه‌های چندانی نیز مبنی‌بر تعبیر قریب الوقوع آن به چشم نمی‌آید. گویی خودروسازان داخلی (چه خصوصی و دولتی) اصلا میلی به قطع ارتباط خود با چینی‌ها نداشته و حتی آنها را به خودروسازان اروپایی نیز ترجیح می‌دهند. به‌عبارت بهتر، مزه تولید کم دردسر محصولات چینی به حدی زیر زبان خودروسازان داخلی رفته که این موضوع به‌نوعی تبدیل به خط قرمز آنها در مذاکرات با شرکت‌های خارجی شده است. در واقع شرکت‌های خودروساز کشور حاضر نیستند از محصولات چینی خود که در تولید، کم دردسر بوده و به اصطلاح خوش‌فروش نیز هستند، گذشته و جای آنها را به خودروهای دیگر بدهند.

محصولات چینی، مطلوب خودروسازان

اما خودروسازان دولتی و بخش خصوصی ایران اگرچه معمولا رفتارهایی متفاوت از یکدیگر بروز می‌دهند، اما بر سر مساله «خودروهای چینی»، تقریبا یک روش را در پیش گرفته‌اند و آن «ادامه تولید خودروهای چینی» است. در این بین، شرکت‌های خودروساز دولتی (ایران‌خودرو و سایپا) اگرچه قراردادها و تفاهمنامه‌هایی را با شرکت‌های خارجی به امضا رسانده و پای میز مذاکره با برخی خودروسازان دیگر نیز نشسته‌اند، با این حال قصد راندن چینی‌ها را هم ندارند. این در حالی است که همین خودروهای چینی تا چند سال پیش مورد انتقاد خودروسازان دولتی قرار داشت، اما چشم‌بادامی‌ها حالا به آنها نیز نفوذ کرده و اتفاقا جایشان نیز راحت است.

در حال حاضر هر سه خودروساز بزرگ کشور میهمان چینی دارند؛ به‌نحوی‌که ایرانی خودرویی‌ها‌هایما و دانگ فنگ را مونتاژ می‌کنند و پارس خودرو و سایپا نیز میزبان آریو و برلیانس و چانگان هستند. این موضوع البته چالش‌هایی را نیز در مذاکرات خودروسازان داخلی با شرکت‌های خارجی ایجاد کرده و حتی سبب به تاخیر افتادن انعقاد قراردادهای مربوطه شده است. به عنوان مثال، رنوی فرانسه به‌شدت پیگیر خرید یکی از شرکت‌های خودروساز داخلی است، اما تولید محصولات چینی در این شرکت، مانعی بزرگ بر سر راه آن ایجاد کرده، زیرا شرکت مربوطه حاضر به کنار گذاشتن میهمانان چشم‌بادامی اش نیست.

این علاقه‌مندی البته به تازگی در ادبیات مسوولان ارشد خودروسازی کشور نیز به‌نوعی جاری و ساری شده، به‌نحوی‌که آنها به صراحت می‌گویند قصد کنار گذاشتن چشم‌بادامی‌ها را ندارند. هرچند خودروسازان به بهانه استقبال بازار، ماندن چینی‌ها را توجیه می‌کنند، با این حال خلاصه ماجرا این است که حتی اگر خودروسازان چینی نیز قصد رفتن داشته باشند، آنها مانع شان خواهند شد. با این شرایط به‌نظر می‌رسد تولید محصولات چینی برای خود‌روسازان راحت‌تر است چه آنکه هم دردسر تولیدشان کمتر است و هم قیمت شان (با توجه به آپشن‌ها و امکانات به کار رفته)، مناسب‌تر و مشتری پسندتر.

در این مورد اما بیوک علیمرادلو مشاور خودرویی وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌گوید: سیاست وزارت صنعت نه تقویب خودروهای چینی است و نه تضعیف آنها، زیرا این وزارتخانه نمی‌تواند در امور داخلی خودروسازان داخلی دخالت و برای بازار تعیین تکلیف کند. وی با بیان اینکه محدود کردن دستوری خودروهای چینی، عواقبی به همراه دارد، می‌افزاید: اگر دولت ایران به صورت دستوری، تولید و عرضه خودروهای چینی را محدود کند، آنگاه چینی‌ها نیز مقابله به مثل کرده و مثلا نفت ما را نمی‌خرند؛ بنابراین باید این ملاحظات را نیز در نظر گرفت. مشاور وزیر صنعت در ادامه با اشاره به مذاکرات خودروسازان داخلی با خارجی‌ها، تاکید می‌کند:مطمئن باشید شرکت‌های خارجی با قدرت به ایران خواهند آمد و در نتیجه چینی‌ها نیز باید خود را برای رقابت با آنها آماده کنند. به گفته علیمرادلو، این بازار است که تعیین می‌کند خودرو چینی یا هر خودرو دیگری در کشور به تولید برسد یا نه. وی همچنین در پاسخ به این پرسش که سهم چینی‌ها در بازار خودرو آینده ایران چقدر خواهد بود، می‌گوید:حداقل اش این است که سهم فعلی خود را حفظ خواهند کرد.

اظهارات مشاور خودرویی وزارت صنعت در شرایطی است که به‌نظر می‌رسد برگ برنده بزرگ چینی‌ها برای ماندن در خودروسازی و بازار ایران، آپشن‌ها و امکانات زیاد در کنار قیمت نسبتا پایین محصولات است و آنها با همین حربه توانستند در بازار کشور نفوذ کرده و رشد کنند. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، آنچه حضور چینی‌ها را در بازار خودرو ایران تضمین کرد، قیمت پایین در کنار آپشن‌های جذاب و همچنین ظاهر زیباتر خودروهایشان بود، چه آنکه آنها با رصد کردن دقیق خلأهای بازار، توانستند دل مشتریان را ربوده و در برخی بازه‌های قیمتی حتی به رقیبی نسبتا قوی برای خودروسازان داخلی تبدیل شوند. این در حالی است که طی یکی، دو سال اخیر، با سر برآوردن مشکلات کیفی، علاقه مشتریان ایرانی به خودروهای چینی کم شد و حالا بسیاری از آنها (مشتریان) انتظار خودروهای روز دنیا را می‌کشند و دیگر مانند گذشته میلی به محصولات چینی با همه جذابیت‌های ظاهری‌شان، ندارند.

با این حساب، قیمت و ظاهر جذاب، دو نقطه قوت اصلی خودروهای چینی در ایران به شمار می‌روند و در نقطه مقابل، نقطه ضعف شان نیز بدون شک، کیفیت پایین برخی خودروها است. اتفاقا شانس بزرگ چینی‌ها این است که بیشتر خودروهای آینده بازار ایران (محصولات متعلق به شرکت‌های معتبر)، از قیمت بالایی برخوردار هستند، بنابراین چشم‌بادامی‌ها همچنان فرصت دارند تا از مزیت بزرگ خود یعنی قیمت پایین استفاده کنند. در این شرایط، خودروسازان ایرانی با عنایت به همین فاکتور، میلی به از دست دادن محصولات چینی شان ندارند، چه آنکه این خودروها به‌نوعی حکم لقمه‌ای حاضر و آماده را برای آنها پیدا کرده‌اند.

زندگی مسالمت‌آمیز با چینی‌ها

اما خودروسازان خصوصی نیز که این روزها به پایگاه تولید خودروهای چینی در ایران تبدیل شده‌اند، اگرچه پیش ترها صحبت از مذاکره و قرارداد با شرکت‌های معتبر دنیا می‌کردند، با این حال هم‌اکنون مشغول تقویت روابط خود با چشم‌بادامی‌ها هستند. تا پیش از اجرایی شدن برجام، صحبت از حضور خودروسازانی مانند فولکس واگن و هیوندایی در بخش خصوصی بود، اما طبق اخبار رسیده، خودروسازان خصوصی نیز مانند دولتی‌ها دل در گرو محصولات چینی بسته و حاضر به کنار گذاشتن آنها نیستند. این در شرایطی است که تا قبل از تحریم‌ها، خودروسازان معتبری مانند فولکس و فیات و هیوندایی و دوو در بخش خصوصی فعالیت داشتند و در نتیجه گمان می‌رفت با لغو تحریم‌ها، ارتباط دوباره‌ای میان آنها شکل بگیرد. با این حال گویا خودروسازان خصوصی کار با چینی‌ها را که کم‌دردسرتر و پر درآمدتر است، به مشارکت با خودروسازان معتبر اما سخت گیر، ترجیح می‌دهند. در این مورد، مشاور خودرویی وزارت صنعت تاکید می‌کند که این وزارتخانه قصد دارد خودروسازان خصوصی را به سمت همکاری با شرکت‌های معتبر خارجی سوق دهد. به گفته وی، در حال حاضر شرایط برای همکاری خودروسازان خصوصی کشور با بزرگان دنیا مهیا نیست، اما وزارت صنعت می‌خواهد بستر لازم را برای این کار فراهم کند.

گفته‌های وی در شرایطی است که به گفته یکی از کارشناسان صنعت خودرو، «توجیه اقتصادی» دلیل اصلی رغبت بخش خصوصی به خودروهای چینی است. حسن کریمی‌سنجری می‌گوید: بخش خصوصی به این نگاه می‌کند که درآمدش در کجا بیشتر است و دست روی همان جا می‌گذارد و تولید خودروهای چینی نیز مصداق این موضوع است. وی با بیان اینکه هنوز شرایط برای حضور خودروسازان بزرگ دنیا در کشور فراهم نشده است، می‌افزاید: در این شرایط، بخش خصوصی نیز چون به‌دنبال کسب سود است، ترجیح می‌دهد خودرویی را به تولید برساند که سودش را تضمین کند و از همین رو دست روی چینی‌ها گذاشته است.

وی با اشاره به استقبال مشتریان از خودروهای چینی نیز تاکید می‌کند: مشتریان ایرانی نیز وقتی می‌بینند با خرید خودرو چینی، بیش از پول پرداختی شان امکانات و آپشن در یافت می‌کنند، طبعا به سمت این نوع خودروها می‌روند. به گفته این کارشناس، خودروهای چینی در حال حاضر یک مزیت برای شرکت‌های بخش خصوصی به شمار می‌روند و تا زمانی که سودده باشند، خودروسازان خصوصی دل از آنها نخواهند کند. کریمی اما در واکنش به اینکه گفته می‌شود خودروسازان، تولید محصولات چینی را به خودروهای اروپایی ترجیح می‌دهند، تاکید می‌کند:وقتی تولید فلان خودرو چینی سودآور است، طبیعی است که خودروسازان میلی به تراشیدن رقیب برای آن نداشته باشند. وی در عین حال معتقد است که این موضوع، کار را برای حضور خودروسازان معتبر اروپایی در ایران سخت کرده و حتی ممکن است بازار ایران را به استفاده از خودروهای (ارزان و پر آپشن اما کم کیفیت) چینی عادت بدهد.

با توجه به اظهارات کارشناسان و شواهد و قرائن موجود، به‌نظر می‌رسد خودروسازان چینی به این زودی‌ها جایگاه خود را در بازار ایران از دست نخواهند داد زیرا نه خود قصد رفتن دارند و نه خودروسازان داخلی تمایلی به عدم همکاری با آنها نشان می‌دهند. حتی این امکان نیز به‌شدت وجود دارد که چینی‌ها گستره فعالیت خود در خودروسازی ایران را نیز افزایش داده و علاوه بر بخش خصوصی، به همکاری با خودروسازان دولتی نیز بپردازند. حالا اینکه در آینده کدام خودروسازان معتبر دنیا راهی ایران می‌شوند و چه مدل رقابتی میان آنها با شرکت‌های چینی در خواهد گرفت، پرسشی است که باید مدت‌ها برای پاسخ به آن صبر کرد. آنچه در حال حاضر محتمل به‌نظر می‌رسد، رشد خاموش خودروهای چینی در صنعت و بازار ایران است و این «رشد» نه فقط از ناحیه چینی‌ها، بلکه با میل و اراده شرکت‌های خودروساز داخلی (چه دولتی و چه خصوصی) شکل می‌گیرد.