در بورس‌های مهم و پیشرفته دنیا از ابزار مشتقه در راستای جلوگیری از نوسانات شدید و نامعقول بسیار بهره جسته‌اند در مقابل سهامداران در بورس تهران با این ابزار آشنایی بسیار کمی دارند و هر چند در یکی، دو سال اخیر برخی از این ابزارها در بورس تهران راه‌اندازی شده است اما می‌توان گفت بازار مشتقه هنوز در بورس تهران پا نگرفته است. دوره‌های طولانی نزول در بیش از دو سال اخیر در بورس تهران موجب شده است که جای خالی این ابزار بیش از پیش به چشم بخورد. بر این اساس نیز اخیرا بسیاری از کارشناسان بر لزوم ایجاد این ابزار در بورس تهران و ذکر مزایای راه‌اندازی بازار مشتقه در بازار سهام کشور تاکید کرده‌اند. موضوعی که به نظر می رسد تا‌کنون توجه زیادی به آن نشده یا عزم جدی برای راه‌اندازی این ابزار پایدارکننده رونق میان متولیان بازار وجود ندارد.

مثلث رونق با ابزار مشتقه

در بررسی مهم‌ترین‌ مزیت‌های راه‌اندازی بازار مشتقه برای بورس اوراق بهادار تهران سه مورد بیش از سایر موارد برای شرایط کنونی بورس تهران ضروری است.

1-حذف دامنه نوسان: با راه‌اندازی این بازار به تدریج دامنه نوسان که به اعتقاد بسیاری یک عامل ضد بازاری در بورس تهران است، حذف می‌شود. با حذف دامنه نوسان تاثیر‌پذیری بورس تهران از هیجانات به کمترین مقدار ممکن می‌رسد و زمینه برای ایجاد یک بازار تحلیلی فراهم می‌شود.

2- امکان کسب سود در بازار نزولی: در بازار سهام عادی فقط در بازارهای صعودی می‌توان سود کسب کرد اما در بازار مشتقه امکان کسب‌سود در بازار نزولی نیز فراهم است. فقدان این موضوع به دلیل نبود این ابزارها سبب غلبه سفته‌بازان در معاملات بورس تهران شده است به‌طوری که این گروه از معامله‌گران که امکان کسب بازدهی را تنها از بازار‌های مثبت دارند، در شرایط صعودی بازار با اقدامات خود به عبارتی قیمت سهم را چاق می‌کنند تا سود خود را به حداکثر برسانند. این موضوع در کنار وجود دامنه نوسان، سفته‌بازی و هیجان در بورس تهران را افزایش می‌دهد، از این رو دو مزیت ذکر شده، با راه‌اندازی بازار مشتقه، به تدریج عامل هیجان و سفته‌بازی در معاملات جای خود را به یک بازار تحلیل محور می‌دهد. این مورد بر عملکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری نیز بسیار اثر‌گذار است. در شرایطی که انتظار می‌رود عملکرد صندوق‌ها بهتر از عملکرد معامله‌گرانی که خود وارد بازار شده‌اند، باشد اما در عمل می‌بینیم این اتفاق نمی‌افتد. کارشناسان می‌گویند: صندوق‌های سرمایه‌گذاری در شرایطی که تنها امکان کسب بازدهی از بازارهای نزولی وجود دارد، نمی‌توانند ریسک بازار را مدیریت کنند و از این‌رو این صندوق‌ها نیز همچون سفته‌بازان بدون تحلیل خاصی در معاملات شرکت می‌کنند تا از قافله کسانی که برای کسب سود خیز برداشته‌اند، جا نمانند. این در حالی است که راه‌اندازی بازار مشتقه می‌تواند تحلیل محوری برای صندوق‌های مزبور را همگام با افزایش تحلیل محوری در فضای کلی بازار افزایش دهد.

3- توجه ریسک‌گریزان به بازار: ماهیت ابزار مشتقه پوشش ریسک سهامداران است از این رو ایجاد این ابزار می‌تواند ریسک‌پذیری افراد برای حضور در بازار سهام را افزایش دهد. در این راستا کارشناسان می‌گویند در اقتصاد‌های معتبر دنیا افراد بسیار زیادی در بورس تهران سرمایه‌گذاری می‌کنند و علت آن وجود بازار مشتقه و به تبع آن پوشش ریسک افراد در بازار است.

حرکت به سوی بازار تحلیل محور

علی اسلامی‌بیدگلی، رئیس هیات مدیره شرکت مشاوره سرمایه‌گذاری آرمان آتی گفت: بخش عمده‌ای از معاملات سایر بازارهای مالی دنیا و به ویژه بازارهای موفق دنیا به ابزار مشتقه اختصاص پیدا کرده است به‌طوری که حجم معاملات بازار مشتقه در بورس‌های معتبر دنیا چند برابر بازار سهام عادی است. این ابزارهای آتی که مهم‌ترین آنها آپشن و فیوچر است، در تمامی بازار‌های مالی دنیا استفاده می‌شود و مزایای زیادی برای این بازار‌ها به همراه داشته است. اسلامی در مورد مزایای این ابزار برای بازار سهام گفت: ابزار مشتقه، ابزار پوشش ریسک سرمایه‌گذاران است به عبارتی از این ابزار برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود. مزیت بسیار مهم این ابزارها برای بورس این است که با استفاده از این ابزار می‌توان در شرایط نزولی بازار نیز از معاملات سود کسب کرد. اسلامی افزود: این ابزار علاوه بر کاهش و پوشش ریسک نوسانات در بازار سهام، ریسک‌های سیستماتیک در بازار را کاهش می‌دهد. در نتیجه می‌تواند کاهش هیجانات را در پی داشته باشد تا در نهایت بازار به سمت یک بازار تحلیلی حرکت کند.

اسلامی حذف دامنه نوسان را به‌عنوان یکی از پیامدهای مهم راه‌اندازی ابزار مشتقه دانست و گفت: دو عامل وجود دارد که می‌تواند محدوده نوسان موجود در بازار را حذف کند. موضوع اول رونق بازار مشتقه و موضوع دوم توسعه فعالیت‌های بازارگردانی واقعی در بورس است. هر دو مساله به نحوی باعث می‌شود با مکانیزم بازار، نوسانات هیجانی و ناگهانی قیمت ها به شدت کاهش یابد. وی افزود: به واسطه این موارد می‌توانیم حدنوسان را در بازه زمانی بلند‌مدت از معاملات حذف کنیم. از آنجا که وجود این محدودیت و همچنین فقدان بازار مشتقه برای سرمایه‌گذار خارجی موضوع قابل درکی نیست با راه‌اندازی این ابزار با یک تیر دو هدف را نشانه گرفته و در نتیجه زمینه اشتیاق و توجه خارجی‌ها به سرمایه‌گذاری در بورس تهران فراهم می‌شود. از دیگر مزایای این ابزار کمک به تامین مالی بنگاه‌ها است. با استفاده از این ابزار شرکت‌های سرمایه‌گذاری، با طراحی ابزار مشتقه می‌توانند نسبت به تامین مالی کوتاه‌مدت خود اقدام کنند. این امکان مهم با نبود چنین ابزارهایی از بنگاه‌های اقتصادی سلب شده است. بر اساس موارد گفته شده می‌توان گفت که جذابیت بازار مشتقه می‌تواند بسیار بیشتر از جذابیت سهام نقدی باشد. اسلامی افزود: این ابزار می‌تواند توجه سرمایه‌گذاران ریسک‌گریز‌تر را به معاملات سهام جذب کند. به‌طور مثال یک سرمایه‌گذار می‌تواند به خرید سهام عادی ایکس و همچنین اختیار فروش آن سهم اقدام کند، از این‌رو با توجه به خرید این دو در کنار هم می‌تواند ریسک معاملاتی خود را پوشش دهند.

این کارشناس بازار سهام در مورد عدم موفقیت راه‌اندازی ابزار مشتقه در بورس تهران گفت: با وجود همه این مزیت‌های ذکر شده این ابزار در بازار سهام کشور هنوز راه‌اندازی نشده و اگر در برخی موارد نیز راه‌اندازی شده، به اندازه کافی موفق نبوده‌اند، از همین‌رو بنگاه‌های موجود در اقتصاد کشور و سرمایه‌گذاران از فقدان چنین بازارهایی لطمات زیادی دیدند. وی دلیل موفق نبودن طراحی این ابزارها در بازار‌های مالی ایران و به‌ویژه بازار سهام را بررسی کرد و گفت: به چند دلیل طراحی این ابزار دچار اشکال بود. اول اینکه این ابزارها در بازار سهام کشور به طرز صحیحی طراحی نشدند و از این‌رو از جهات مختلف نیازمند بازنگری‌های جدی است تا با بازبینی رویه‌های این ابزار ایرادات موجود حل شود. مورد دیگر هم عدم فرهنگ‌سازی در این زمینه است. از طرفی طراحی و راه‌اندازی چنین ابزارهایی هیچ‌گاه در اولویت مدیران بازار سرمایه نبوده و از این‌رو بازاری که توانایی چند‌برابری جذب سرمایه را نسبت به بازار سهام عادی دارد، مورد غفلت قرار گرفته است. همچنین در بازار سهام کشور بستر معاملاتی منسجم برای این ابزارها طراحی نشده است و سیستم موجود معاملاتی مشکلاتی برای انجام معاملات مشتقه دارد. از آنجایی که سیستم فعلی انعطاف لازم برای راه‌اندازی ابزار مشتقه را ندارد و ابزارهای مشتقه بسیار متنوعند، باید این مورد توجه کامل مسوولان امر قرار گیرد.

اسلامی در پاسخ به این سوال که آیا راه‌اندازی این ابزار، بازار را پیچیده می‌کند، گفت: این ابزارها همانطور که گفته شد بسیار متنوع هستند و به همین دلیل در این مورد نگرانی وجود ندارد چرا‌که می‌توان هم ابزار ساده و هم ابزار پیچیده را در بازار راه‌اندازی کرد.از طرفی پیچیده شدن معاملات به هیچ‌وجه به زیان سهامداران خرد نیست. این افراد می‌توانند با واسطه از ابزار مشتقه استفاده کنند (از طریق شرکت‌های مشاوره سرمایه‌گذاری و صندوق‌ها) تا پرتفویی از سهام نقد و آتی در نهایت بازدهی مناسبی را عایدشان کند؛ امری که در بورس‌های معتبر دنیا بسیار معمول است.

نبود نرم‌افزار معاملاتی مانع ایجاد بازار مشتقه

پس از بررسی مزایا و لزوم راه‌اندازی بازار مشتقه مراحل پیشرفت ایجاد این بازار را از معاون توسعه سازمان بورس جویا شدیم. علی عباس کریمی در این مورد گفت: لزوم اهمیت ایجاد بازار مشتقه در بورس تهران بر کسی پوشیده نیست و در طول فعالیت بورس تهران نیز ایجاد و توسعه این بازار همواره مورد‌توجه مسوولان سازمان بورس بوده است. در همین راستا نیز تلاش‌های زیادی در کمیته فقهی شکل گرفت تا این ابزار‌ها به‌طور مناسبی برای بورس تهران بازطراحی شوند اما به دلیل مشکلات نرم‌افزاری به دلیل تحمیل تحریم‌های بین‌المللی غرب علیه ایران پیشرفت دلخواه در این مورد حاصل نشد. از طرفی در طول دو سال اخیر شرایط بازار به گونه‌ای پیش رفت که نتوانستیم دامنه بهره‌گیری از این ابزار را افزایش دهیم. وی تشریح کرد: در شرایط کنونی در بورس تهران قرارداد آتی تک‌سهم و اختیار معامله تبعی راه‌اندازی شده است. در مورد قرارداد آتی تک‌سهم چون نرم‌افزار پیچیده‌ای نیاز نبود، قادر به ایجاد آن در داخل کشور بودیم اما در مورد قرارداد اختیار معامله هنوز قادر به خریداری نرم‌افزار مدیریت ریسک آن نشده‌ایم. مانع دوم ایجاد این بازار در بورس تهران، پیچیده بودن ابزار مذکور است که در این راستا سازمان باید با ایجاد جلساتی ساز‌و‌کار این ابزار را برای معامله‌گران تشریح کند تا سرمایه‌گذاران از مزایای این ابزار بیش از پیش آگاه شوند.