وزیر نفت و غالب کسانی که سیاست‌های انرژی کشور را تدوین می‌کنند، بر این باورند که صادرات گاز به اروپا توجیه اقتصادی ندارد و از این رو چندان نسبت به آن تمایلی از خود نشان نمی‌دهد. در مقابل کسانی که سیاست‌های خارجی کشور را طراحی می‌کنند بر این باورند که به مقوله صادرات گاز نباید تنها از دید اقتصادی توجه کرد و صادرات گاز به قاره سبز به قدری مزایای سیاسی و امنیتی با خود به همراه خواهد داشت که بر ناچیز بودن سود اقتصادی آن برتری داشته باشد.

با وجود این مخالفان و موافقان، تاکنون روش‌های مختلفی برای صادرات گاز ایران به اروپا طراحی شده که به نظر می‌رسد در حال حاضر خط لوله کریدور جنوب، بهترین مسیر پیش روی ایران است. هرچند ایران به‌طور رسمی برای صادرات گاز به اروپا ابراز تمایل نکرده. اما در حال حاضر تحولاتی در بدنه اتحادیه اروپا و ترکیه رخ داده که ممکن است تمام این طرح‌ها را نقش برآب کند و در صورت تعلل بیشتر ایران، فرصت صادرات گاز ایران به اروپا برای همیشه به کما برود. در واقع با خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا احتمال بهبود روابط اتحادیه اروپا و روسیه افزایش یافته است. از سویی نیز اخیرا ترکیه و روسیه در راستای بهبود روابط گام‌هایی برداشته‌اند که آینده روابط گازی ایران و اتحادیه اروپا را تهدید می‌کند.

صادرات گاز به اروپا، چگونه؟

برای صادرات گاز دو گزینه پیش روی ایران قراردارد. اول صادرات به شکل خط لوله و دو صادرات به شکل‌ LNG. محمد صادق جوکار، عضو هیات‌ علمی موسسه بین‌المللی انرژی بر این باور است که بهترین راه پیش روی بازار صادرات گاز ایران انتقال از طریق خط لوله است. به گفته وی، در حال حاضر بازارهای جهانی با اشباع LNG مواجهند و با عملیاتی شدن طرح‌های LNG تا سال 0202 که در سراسر جهان در حال احداث هستند، لزوما بازاری برای LNG ایران باقی نمی‌ماند. جوکار با بیان اینکه واحد تولید LNG ایران همچنان در حد طرح محسوب می‌شود و هنوز به مرحله ساخت نرسیده است، می‌گوید: این پروژه هنوز به مرحله‌ای که شامل ساخت قلب تاسیسات تولید LNG است دست نیافته و از همین‌رو از لحاظ فنی هنوز در مرحله طرح محسوب می‌شود. این کارشناس انرژی بر این باور است زمانی که پروژه تولید LNG ایران تکمیل شود در بازار گاز جایی برای آن باقی نخواهد ماند.

بر همین اساس انتقال از طریق خط لوله تنها مسیر پیش روی ایران برای صادرات گاز است. اما از آنجا که ایران فاقد مرز مشترک با کشورهای اروپایی است، تنها با واسطه می‌تواند به بازار گاز اروپا دست یابد. تاکنون مسیرهای مختلفی برای انتقال گاز از طریق خط لوله به اروپا مطرح شده است. یک صادرات گاز با استفاده از خاک ترکیه، دوم صادرات از طریق خاک عراق، سوریه و لبنان و سوم از طریق همسایگان شمالی و عبور از دریای سیاه است. جوکار بر این باور است که بین گزینه‌های مطرح شده صادرات گاز از طریق خاک ترکیه و استفاده از خط لوله کریدور جنوبی، بهترین مسیر پیش‌روی کشور است.

در این بین روسیه یکی از رقبای ایران در بازار گاز اروپا است. این کشور در حال حاضر دو پروژه برای افزایش صادرات گاز به اروپا طراحی کرده است که به گفته جوکار در صورت عملی شدن جایی برای صادرات گاز ایران باقی نخواهد ماند. یکی از این طرح‌ها فاز دوم خط لوله شمالی است که ظرفیت انتقال ‌55bcm گاز را دارد. طرح دوم، خط لوله ترکیش استریم است که با ظرفیت 63bcm بازار جنوب اروپا را هدف قرار داده است.

به گفته وی خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا شرایط را قدری برای روسیه به‌عنوان یکی از رقبای گازی ایران بهبود داده است چراکه بریتانیا یکی از مدافعان قوی حفظ تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه محسوب می‌شد. حال که این کشور از اتحادیه اروپا خارج شده است ممکن است تلاش‌های کشورهایی چون آلمان و ایتالیا برای کاهش تحریم‌های روسیه نتیجه‌بخش شود. با این حال جوکار می‌گوید: با وجود برگزیت هنوز اتحادیه اروپا نسبت به کاهش وابستگی به روسیه مصمم است و با انتقال گاز روسیه به اروپا از طریق فاز دوم خط لوله شمالی و همچنین خط لوله ترکیش استریم مخالفت می‌کنند.

جوکار از طرفی به تحولات اخیر بین روسیه و ترکیه اشاره می‌کند و بهبود مجدد روابط این دو کشور را ممکن می‌داند. ترکیه اخیرا از روسیه به دلیل سقوط هواپیمای این کشور در خاک ترکیه عذرخواهی کرد. در صورتی که روابط روسیه و ترکیه بهبود یابد فرصت‌ها برای انتقال گاز ایران از طریق کریدور جنوبی به اتحادیه اروپا کاهش می‌یابد. جوکار از عراق به‌عنوان یکی دیگر از رقبای ایران در بازار اروپا یاد می‌کند. به گفته وی در صورتی که عراق بتواند مشکلات داعش را در کشور خود حل کند می‌تواند با افزایش تولید گاز از منطقه کردستان عراق یکی از تامین‌کنندگان گاز کریدور جنوب باشد.

فرصت ایران در کریدور جنوب

خط لوله کریدور جنوبی به منظور کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه طراحی شده است.‌ این خط لوله که از ترکیه آغاز و به اروپا ختم می‌شود، قرار است گاز برخی از کشورها از جمله آذربایجان، ترکمنستان، مصر، عراق و حتی گاز یکی از میادین رژیم اشغالی قدس را به اروپا ببرد اما با وجود اینکه این طرح بیش از 39 میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد، همچنان درخصوص توانایی تامین گاز مورد نیاز آن از سوی کشورهای یاد شده تردید وجود دارد و برخی از آنها چون عراق درگیر مشکلات داخلی هستند که صادرات و تولید گاز آنها را فعلا ناممکن کرده است. جوکار معتقد است این شرایط فرصتی مناسبی برای ایران ایجاد کرده است تا بتواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تامین گاز خط لوله کریدور جنوبی مطرح شود.

جوکار بر این باور است که اساسا در چارچوب دیپلماسی انرژی ورود به حوزه انرژی کشورهای قدرتمند از اهمیت بالایی برخوردار است. چراکه ثبات کشور تولیدکننده انرژی با ثبات عرضه انرژی بر هم منطبق می‌شود. وی در آن راستا به نیجریه و لیبی اشاره می‌کند و می‌گوید به یقین اهمیت بازگشت ثبات به این کشورها برای اتحادیه اروپا بسیار بیشتر از هر کشور دیگری است که تبادلات انرژی با اروپا ندارد.

وی می‌گوید: در حال حاضر بازار اروپا با کاهش تقاضا برای گاز مواجه شده است. با این حال به دلیل کاهش تولید داخلی اروپا(از سوی کشورهایی چون نروژ و هلند) واردات گاز این کشور در حال رشد است. به گفته این کارشناس انرژی، واردات گاز اروپا تا سال 2020 حدود 28bcm رشد خواهد کرد. همچنین تا سال 2025 ترکیه با افزایش واردات bcm 5/14 مواجه خواهد شد.

جوکار بر این باور است که در شرایط کنونی اجماع بر سر استراتژی انرژی بین مسوولان مهم‌ترین‌ مساله است چراکه هنوز مشخص نیست ایران در استراتژی انرژی خود چه جایگاهی برای گاز در نظر گرفته است. وی با بیان اینکه در حال حاضر برخی از تزریق گاز به میادین نفتی و برخی از استفاده از آن به‌عنوان خوراک پتروشیمی‌ها حمایت می‌کنند، افزود: برخی نیز می‌گویند اگر طرح‌های گازی داخلی اجرایی شود دیگر گازی برای صادرات باقی نخواهد ماند. در این بین اما عده‌ای نیز از صادرات گاز در چارچوب دیپلماسی انرژی و افزایش روابط با کشورهای منطقه دفاع می‌کنند. جوکار بر این باور است که برای انتقال گازنباید تنها منافع اقتصادی کوتاه مدت کشور را دید و باید دید بلند مدتی داشت. علاوه بر این نباید به مقوله صادرات گاز تنها بر مولفه‌های اقتصادی تاکید کرد و مولفه‌های امنیتی را نیز باید مدنظر داشت.

بایدها و نبایدهای صادرات گاز به اروپا

اربان راسناک، دبیرکل منشور انرژی نیز می‌گوید: «صادرات گاز ایران به اروپا را می‌توان از دو جهت بررسی کرد.» اول شرایط اقتصادی طرح را در نظر گرفت و دوم باید به توسعه زیرساخت‌ها برای صادرات گاز نیز توجه کرد. به گفته وی، اتحادیه اروپا بسیار علاقه‌مند است که ایران را به‌عنوان شریک تجاری برای صادرات گاز به این منطقه در نظر بگیرد، اما برای اجرایی کردن این پروژه ایران نیاز خواهد داشت که زیرساخت‌هایی از جنوب ایران تا شمال و سپس از طریق ترکیه زیرساخت‌ها را تا اروپا گسترش دهد. بنابراین این پروژه سرمایه‌گذاری بسیار قابل توجهی نیاز دارد.

وی در پاسخ به این پرسش آیا احداث این خط لوله شدنی و امکان پذیر است، می‌گوید:«زمانی که چین شروع به احداث خط لوله از ترکمنستان به چین کرد، بسیاری از تحلیلگران متخصص اعتقاد داشتند که این پروژه عملی نیست و اجرایی نخواهد شد. اما پس از 3 سال خط لوله احداث و راه‌اندازی شد. بنابراین همچنان امکان اجرایی شدن چنین پروژه‌ای وجود دارد.» راسناک در ادامه افزود:«حتی برای من عجیب نخواهد بود که از سوی چین پیشنهادی برای اتصال گازی ایران به آسیای شرقی مطرح شود. به‌صورتی که خط لوله گاز از ترکمنستان عبور کند و به چین منتقل شود.» وی با بیان اینکه انتقال گاز ایران به اروپا از طریق ترکیه از لحاظ فنی قابل اجرا است، می‌گوید:«سوال اصلی توجیه‌پذیری اقتصادی این طرح است.»

دبیرکل منشور انرژی بر این باور است که قیمت گاز مهم‌ترین مانع بر سر راه صادرات گاز به اروپا است. به گفته وی، قیمت‌گذاری گاز، بیشتر بر مبنای نفت صورت می‌گیرد و از سویی مصرف گاز در اروپا رو‌به کاهش است. اما همچنین تولیدات گاز در دریای شمال و هلند نیز رو به کاهش است، بنابراین یک فرصت جدید برای عرضه‌کننده‌های سنتی گاز مانند روسیه، نروژ و الجزیره و لیبی به وجود آمده است که بتوانند برای به دست آوردن سهم بیشتری از بازار اروپا با هم رقابت کنند. به گفته راسناک، باید در نظر داشت که این بازار به شدت رقابتی است و در صورت ورود یک صادرکننده جدید بزرگ به بازار اروپا، این عرضه‌کننده جدید باید با قیمت‌های قابل رقابت وارد این بازار شود. به دلیل اینکه این عرضه‌کننده جدید لازم است با رقابت جایگزین سایر عرضه‌کننده‌ها شود، بنابراین نیاز دارد که شرایط بهتری را به مشتریان خود عرضه کند.

تولیدکنندگان گاز به بازار اروپا به‌عنوان یک بازار ایمن و مطمئن نگاه می‌کنند اما شواهدی در دست است که به کوچک شدن بازار گاز اروپا اشاره دارند. می‌توان به دلایل مختلفی برای کاهش تقاضای گاز در اروپا اشاره کرد. دبیرکل منشور انرژی در این خصوص می‌گوید: «تاحدودی کاهش تقاضای گاز در اروپا را می‌توان به تغییر سیاست‌های اروپا در زمینه مصرف انرژی نسبت داد، مثلا افزایش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر. دیگری استفاده از زغال‌سنگ است، به دلیل اینکه زغال‌سنگ در اروپا بسیار ارزان قیمت است.»

وی می‌افزاید: به اعتقاد من، برای اینکه پروژه صادرات گاز به اروپا در بلندمدت پایداری داشته باشد، باید قیمت سربه‌سر در سطحی باشد که بتواند با قیمت زغال‌سنگ رقابت کند که بسیار پایین است. از سویی ایران رقبایی چون نروژ و روسیه در اروپا دارد. بنابراین اگر ایران قصد ورود به بازار را داشته باشد باید با رقبای خود بر سر کسب سهم بیشتر بازار رقابت کند. اگر قیمت‌ها پایین‌تر از میانگین قیمت‌های کنونی در بازار گاز اروپا باشد، ایران مزیت رقابتی برای ورود به بازار گاز اروپا را پیدا خواهد کرد. اتحادیه اروپا نیز مطمئنا از این تصمیم استقبال خواهد کرد.