سال 2014 سال سقوط نفت بود. در این سال بهای نفت بیش از 50درصد افت قیمتی را طی شش ماه تجربه کرد و از قیمت‌های بالای 100 دلار به حدود 50 دلار رسید. با این حال اوپک سیاستی خلاف گذشته در پیش گرفت. اعضای این سازمان به دفاع از سهم خود در بازار پرداختند و حاضر نشدند برای بالا نگه داشتن بهای نفت تولید خود را کاهش دهند این در حالی است که در دهه ١٩٨٠ نیز شاهد افت شدید قیمت نفت بودیم، اما در آن سال‌ها تولیدکنندگان نفت اوپک تولید نفت خود را برای بالا نگه داشتن قیمت نفت کاهش دادند. به‌طوری‌که سهم آنها از بازار جهانی نفت در سال 1985 به حدود 19‌درصد رسید.

حال بعد از گذشت حدود دو سال از زمان شروع افت قیمت نفت، آژانس‌ بین‌المللی انرژی در آخرین گزارش خود اعلام کرد که نشانه‌هایی در بازار نفت ظاهر شده که نشان می‌دهد بالاخره سیاست نفتی عربستان موفق شده که به معنای افزایش سهم خاورمیانه و اوپک از بازار نفت است.

بر اساس آخرین گزارش آژانس‌ بین‎المللی انرژی، تولید نفت خاورمیانه در ماه ژوئن به حدود 31/5 میلیون بشکه در روز رسیده است که نشان از سهم 35 درصدی این کشورها از بازار نفت دارد. بر این اساس خاورمیانه مجددا به بزرگ‌ترین‌ منطقه تولیدکننده نفت جهان تبدیل شده است. داشتن سهم 35 درصدی از بازار نفت از سال 1975 بی‌‌سابقه بوده است. در سال ١٩٨٥ و با افزایش تولید نفت از دریای شمال، سهم خاورمیانه تا ١٩ درصد سقوط کرد.

افزایش سهم خاورمیانه و وابستگی جهان به نفت این منطقه در حالی رخ داده است که تولید نفت آمریکا در آن سوی جهان در مسیری خلاف خاورمیانه حرکت کرده است. در واقع با افزایش تولید نفت شیل از سال 2011 سهم کشورهای خاورمیانه از بازار نفت رو به کاهش گذاشت. اما در دو سال اخیر بالا ماندن سطح عرضه تولیدکنندگان سنتی نفت موجب کاهش تولید نفت شیل که هزینه تولید بالایی دارد، شده است. در حالی خاورمیانه با تولید روزانه 31/5 میلیون بشکه در روز رکورد 45 ساله خود را را ماه ژوئن شکست که تولید نفت و دیگر فرآورده‌های سوختی آمریکا در این ماه افت 140 هزار بشکه‌ای را تجربه کرد و به 12/45 میلیون بشکه در روز رسید. این تغییر در توازن عرضه تولیدکنندگان سنتی و جدید در افزایش واردات نفت آمریکا نیز نمود یافته است. بر‌اساس آخرین آمار، واردات این کشور اخیرا به 1/ 8 میلیون بشکه در روز رسیده که 11/2 درصد بالاتر از سطح سال گذشته است. پالایشگران آمریکایی روزانه 16/6 میلیون بشکه نفت پالایش کرده‌اند که نسبت به مقدار سال 2015 بدون تغییر گزارش شده است. به‌طور مشخص‌تر بر اساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، این کشور در ماه آوریل روزانه 5 میلیون بشکه نفت از خاورمیانه وارد کرده است که نسبت به مقدار 4/6 میلیون بشکه‌ای مدت مشابه سال قبل حدود 400 هزار بشکه بیشتر است.

سیگنال دیگری که نشان از موفقیت خاورمیانه در پس گرفتن سهم بازار نفت دارد، در کاهش تعداد حفاری‌ها در میادین نفتی آمریکا مشهود است. بر اساس آمارهای موسسه بیکرهیوز، تعداد دکل‌های حفاری در میادین نفتی آمریکا به حدود 350 دستگاه رسیده است که افت 78 درصدی را نشان می‌دهد.

آژانس در آخرین گزارش خود با کنایه صحبت کردن از کاهش وابستگی به نفت خاورمیانه را «مد» خواند. این سازمان اعلام کرد در حالی که تولید نفت شیل به سرعت در حال رشد بود، صحبت از کاهش وابستگی به خاورمیانه (بین کارشناسان و مسوولان) مد شده بود. اما سهم 35 درصدی خاورمیانه از بازار نفت به شیوایی متذکر شد که حتی اگر رشد تولید نفت شیل از سر گرفته شود، همچنان جهان نیازمند به تولیدکنندگان سنتی نفت است. آمار آژانس از تولید نفت خاورمیانه شامل تولید کشورهای غیر عضو اوپکی مانند عمان است، با این حال افزایش سهم بازار از سوی کشورهای بزرگ عضو اوپک چون عربستان، عراق و ایران رخ داده است. تولید نفت اوپک در ماه ژوئن به 33/21  میلیون بشکه رسیده که رشد 400 هزار بشکه‌ای داشته است. بخشی از این رشد تولید ماهانه به در نظر گرفتن تولید گابن برای اولین بار به‌عنوان عضو جدید این سازمان مربوط می‌شود.

عراق در ماه ژوئن 4/25 میلیون بشکه در روز نفت تولید کرده است که هرچند به دلیل مشکلات داخلی این کشور نسبت به رکورد 4/43 میلیون بشکه‌ای این کشور در ماه آوریل کمتر است اما همچنان 65 هزار بشکه بیشتر از میانگین تولید سال 2015 است. ایران نیز به دنبال رفع تحریم‌های غرب در نیمه اول سال جاری توانسته حدود 750 هزار بشکه به تولید روزانه نفت خود بیفزاید. عربستان نیز که سردمدار سیاست حفظ سهم بازار اوپک است به رکورد جدیدی در میزان تولید در ماه ژوئن دست یافته است. این کشور روزانه 10/45 میلیون بشکه نفت تولید کرده است که بخشی از این افزایش تولید به افزایش تقاضای داخلی آن در فصل گرما باز می‌گردد. عربستان جزو معدود کشورهایی است که در نیروگاه‌های خود از نفت خام استفاده می‌کند.

آژانس بین‌المللی انرژی هشدار داده که افت قیمت نفت به کاهش سرمایه‌گذاری در میادین نفتی پر هزینه منجر شده است. به اعتقاد این سازمان نتیجه این تحولات افزایش وابستگی به نفت خاورمیانه است. رئیس آژانس بین‌المللی انرژی نیز ضمن اذعان بر این موضوع اعلام کرده‌ است که تولیدکنندگان خاورمیانه سه چهارم از رشد تقاضای نفت در دو دهه آینده را از آن خود خواهند کرد.

سیاست‌های جدید نفتی اوپک

با موفقیت اوپک در افزایش سهم بازار، به نظر می‌رسد نظر رهبران این سازمان در رابطه با سقف تولید تغییر کرده و قصد دارند به منظور کنترل قیمت‌ها به عرضه بیش از اندازه نفت پایان دهند. اما نکته‌ای که در این میان وجود دارد این است که بعید به نظر می‌رسد که اعضای اوپک بر سر این راهکار نیز به توافق برسند.

قطعا افزایش قیمت نفت برای قانون‌گذاران عربستان سعودی خوشایند است، چرا که به آنها کمک می‌کند تا شکاف مالی و اقتصادی در این کشور را که در زمان جنگ بر سر قیمت نفت ایجاد شد، برطرف کند. به هر حال عربستان برای برگرداندن قیمت نفت به ۵۰ دلار دو راه حل پیش رو دارد که یکی از آنها خوشایند و دیگری ناخوشایند است. به عقیده کارشناسان راه حل خوشایند و خوش‌بینانه برای عربستان به منظور دستیابی به هدف جدید خود در بازار نفت می‌تواند ایجاد تعادل در تولیداتش و پیروی دیگر اعضای اوپک از این کشور باشد. اما همان‌طور که اشاره شد مشکلی که بر سر راه این استراتژی وجود دارد پیروی نکردن دیگر اعضای اوپک خصوصا ایران از عربستان و همچنین بازگشت تولیدکنندگان آمریکایی به چرخه تولید است که احتمالا با افزایش قیمت نفت رخ خواهد داد.

راه حل ناخوشایند اما این است که عربستان می‌تواند با عرضه نفت با قیمت ۲۰ دلار در بازار و ورشکسته کردن باقی‌مانده تاجران نفت آمریکایی نیز قیمت نفت را به ۵۰ دلار افزایش دهد. در صورت اتخاذ چنین تصمیمی هم قیمت نفت افزایش خواهد یافت و هم عرضه نفت در بازارهای جهانی با کاهشی چشمگیر همراه خواهد شد.

اگرچه چنین اقدامی به عربستان کمک می‌کند تا دوباره به‌عنوان تامین‌کننده اصلی نفت ظاهر شود، اما از سویی به بودجه مالی این کشور و روابط آن با آمریکا آسیب وارد خواهد کرد. علاوه بر اینها، این استراتژی نیازمند گذر زمان است اما با توجه به نزدیک بودن زمان عرضه اولیه سهام شرکت نفت آرامکو، به نظر می‌رسد عربستان زمان زیادی در اختیار نداشته باشد. این کمبود زمان برای عربستان سعودی در حالی وجود دارد که بر اساس اظهارات وزیر نفت روسیه مبنی بر همکاری نکردن این کشور با برنامه‌های تولید نفت اوپک، به نظر می‌رسد عربستان سعودی در میان تولیدکنندگان غیر‌اوپکی نیز حامی قدرتمندی برای اجرای برنامه‌های خود نخواهد داشت.

اصرار نواک بر شکست اهداف جدید اوپک

همان‌طور که گفته شد، واقع‌بینانه‌ترین سناریو بر سر راه اوپک برای افزایش قیمت نفت متعادل کردن عرضه نفت است، با این حال درخصوص موفقیت این سناریو به دلیل اختلافات داخلی بین اعضای این سازمان تردید وجود دارد. وزیر نفت روسیه نیز از کسانی است که امیدی به همکاری مجدد بین اعضای اوپک ندارد. وی روز گذشته در مصاحبه‌ای اعلام کرد که بعد از تلاش ناموفق اعضای اوپک برای حفظ سطح تولید نفت در اوایل سال جاری میلادی، هرگونه همکاری با سازمان اوپک که با میزان تولید ارتباط داشته باشد، شکست خواهد خورد. الکساندر نواک در مصاحبه خود با رویترز گفت: «ما در رابطه با موضوعاتی مانند هماهنگی اقدامات روسیه و اوپک با این سازمان مذاکره نخواهیم کرد زیرا پیش از این نتوانستیم در رابطه با کاهش تولید به توافق برسیم؛ از سویی ابزار و مکانیزم انجام این کار را نیز نداشتیم.»

پیش از این و در نشست ماه آوریل در دوحه، سازمان کشورهای صادرکننده نفت و دیگر تولیدکنندگان بزرگ نفت از جمله روسیه، موفق به دستیابی به یک توافق بر سر فریز تولیدات نفتی به منظور حمایت از قیمت نفت نشدند. این در حالی بود که قیمت جهانی نفت خام از ماه ژانویه با تقویت همراه شده بود. قیمت جهانی نفت در ماه ژانویه در پی عرضه بیش از اندازه به قیمت 27 دلار در هر بشکه رسید که کمترین سطح در 13 سال گذشته ارزیابی می‌شود؛ اما از ماه یاد شده به این سو قیمت‌ها به 50 دلار در هر بشکه افزایش پیدا کردند. با افت چشمگیر قیمت نفت در سال گذشته، اقتصاد روسیه نیز از این ناحیه تحت تاثیر قرار گرفت، تا آنجا که نفت به‌عنوان یکی از کالاهای استراتژیک روسیه با کاهشی 7/ 3 درصدی در صادرات همراه شد.

نواک اما در ادامه گفت‌وگوی خود اعلام کرد که روسیه همکاری خود با اوپک را به جای هماهنگی بر سر میزان تولید نفت، بر تبادل اطلاعات و تجزیه و تحلیل در زمینه بازارها جهانی متمرکز کرده است. به این ترتیب به نظر می‌رسد به‌‌رغم آنچه اوپک تصور می‌کند، نواک سیاست‌های نفتی این سازمان را شکست خورده ارزیابی کرده و سعی می‌کند فاصله خود را از آن حفظ کند. آن‌طور که خالد الفالح، وزیر انرژی عربستان به روزنامه‌ای آلمانی گفته است، عربستان در تلاش است قیمت نفت را به ‌منظور دستیابی به تعادل در بازارهای نفت، افزایش دهد. به نظر می‌رسد با به دست گرفتن وزارت انرژی توسط خالد الفالح، چرخشی در سیاست‌های نفتی عربستان ایجاد شده است تا آنجا که حدود یک ماه پیش از این؛ فالح در پیغامی به تاجران آمریکایی تگزاس اعلام کرد که عربستان به عرضه بیش از حد نفت پایان داده است.