این در حالی است که سال‌های گذشته به‌دلیل تحریم‌های بین‌المللی امکان صادرات بسیاری از محصولات از ایران به دیگر کشورها وجود نداشت، تنها بخش معدن بود که توانست عملکرد خوبی در حوزه صادرات و ارزآوری داشته باشد. البته کاهش جهانی قیمت‌های مواد معدنی بر صادرات مواد معدنی ایران تاثیر گذاشته با این حال ظرفیت‌های صادراتی این بخش بر کسی پوشیده نیست و برای رسیدن به نتیجه مطلوب باید از مزیت‌های اقتصادی موجود در بازار جهانی و همچنین نیاز بازار نیز اطلاعاتی به‌دست آورد که این کار تنها با مطالعه و شناخت از بازار مصرف مواد معدنی در جهان حاصل می‌شود.

از سنگ آهن تا گچ

مدیر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی سازمان ایمیدرو درباره وضعیت صادرات مواد معدنی ایران در سال ۹۴ به صمت گفت: براساس گزارش منتشر شده عملکرد تجارت خارجی بخش معدن در اسفند سال ۹۴، صادرات برخی از مواد معدنی از کشور را شاهد بودیم؛ به عنوان مثال سنگ‌آهن رقمی بیش از ۱۳ میلیون تن به ارزش حدود ۵۲۴میلیون دلار صادرات داشته است. همچنین در زنجیره سرب حدود ۱۱۴هزار تن به ارزش حدود ۱۶۰میلیون دلار، روی ۱۴۲هزارتن به ارزش ۲۱۹هزار دلار، در فلزات و سنگ‌های گرانبها همچون طلا، نقره و... حدود ۲۵۰۰ تن به ارزش حدود ۲میلیون و ۹۰۰هزار دلار صادرات انجام شده است.

ارزش دلاری صادرات

امیر صباغ با بیان اینکه در دیگر بخش‌ها همچون انواع سنگ حدود ۳میلیون تن به ارزش حدود ۲۱۷میلیون دلار، زغال سنگ و کک نیز رقمی حدود ۱۸۶هزار تن صادرات داشته‌ایم، گفت: ارزش این میزان صادرات ۵میلیون و ۶۴۰هزار دلار بوده است. آنتیموان نیز با صادرات ۱۲۱تنی به ارزش ۱۸۱هزار و ۶۵۰ دلار، زنجیره تیتان حدود ۱۹ تن به ارزش ۱۷۳هزار دلار، زنجیره مولیبدن با صادرات بیش از ۳هزار تن به ارزش حدود ۲۷میلیون دلار، زنجیره کروم با ۳۵۱هزار تن به ارزش حدود ۵۱میلیون دلار و ماده معدنی «میکا» به وزن تقریبی ۳هزار و ۶۷۳ تن به ارزش ۵۱هزار و ۷۴۱ دلار، در مجموع ارزشی حدود ۶میلیارد دلار داشته است.

وی همچنین درباره صادرات سنگ‌آهن هماتیت دانه‌بندی شده با خلوص ۴۰درصد افزود: کشورهای ترکیه، امارات متحده‌عربی، قطر، استرالیا، چین و ترکمنستان، بازار صادراتی سنگ‌آهن هماتیتی دانه‌بندی فشرده نشده با خلوص کمتر از ۴۰درصد ایران بودند که در مجموع حدود ۶۵۰هزار تن به ارزش بیش از ۱۸میلیون دلار بوده است. عمده‌ترین مشتری سنگ‌آهن هماتیتی دانه‌بندی فشرده نشده با خلوص بیش از ۴۰درصد آهن چین بود که ۵۴هزار و ۸۰۰ تن از این محصول را به ارزش یک‌میلیون و ۶۴۴هزار دلار از ایران خریداری کرده است.
صباغ در ادامه اظهار کرد: البته این صادرات برای سنگ‌آهن دانه‌بندی شده هماتیتی با خلوص آهن بیش از ۴۰درصد به هم فشرده نشده نیز وجود دارد که ارزش صادراتی آن قابل توجه است.

وی همچنین درباره صادرات فلزات و سنگ‌های گرانبها شامل طلا، نقره و... در سال گذشته بیان کرد: صادرات فیروزه طبیعی کارنشده به کشورهای هنگ‌کنگ و کویت ۷۱کیلوگرم با ارزش ۲۰هزار و ۳۱۴ دلار بوده است. همچنین فیروزه طبیعی به کشورهای اندونزی، ترکیه، عربستان سعودی و کویت به میزان ۱۲۸کیلوگرم صادر شده که ارزش آن حدود ۶۷هزار دلار بوده است.

صادرات سنگ‌های زینتی و طلا

مدیر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی سازمان ایمیدرو همچنین در ادامه درباره سنگ‌های قیمتی گفت: صادرات عقیق به عربستان و ترکیه و سنگ‌های گرانبها و نیمه‌گرانبها کار شده یا درجه‌بندی شده به جز فیروزه طبیعی و عقیق به ترکیه و انگلستان، نقره نیمه ساخته ازجمله نقره آبکاری شده با طلا و پلاتین به ژاپن، طلای خام ازجمله طلای آبکاری شده با پلاتین برای مصارف غیرپولی به امارات متحده عربی و محصولاتی از این دست جزو دیگر صادرات ایران بوده است. صباغ در ادامه به صادرات دیگر مواد معدنی موجود در کشور نیز اشاره و تصریح کرد: صادرات سنگ گچ و نمک معمولی و نمک تغییر یافته برای کاربردهای صنعتی و گوگرد خام و تصفیه نشده و گوگرد تصعید شده به کشورهای مختلف از کشورهای همسایه و خلیج‌فارس گرفته تا برخی کشورهای اروپایی در کارنامه صادراتی ایران قرار دارد. در حال حاضر یکی از مواد معدنی که در ایران و به ویژه استان تهران معادن بسیاری را به خود اختصاص داده، شن و ماسه است.

به گفته مدیر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ایمیدرو صادرات ماسه دارای ۹۵درصد وزنی یا بیشتر از سیلیس و سایر شن و ماسه‌های سیلیسی و کوارتزی به برخی کشورهای اروپایی و آسیایی از دیگر مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد. کائولن، خاک‌های صنعتی مختلف، بنتونیت و خاک رس نسوز، دولومیت خرد شده آهک فلدسپاد و نفیلین‌سینیت از دیگر مواد معدنی هستند که به کشورهای مختلف صادر شده‌اند.
همچنین ایران با داشتن ذخایر فراوان از سنگ‌های تزئینی که از تنوع بالایی برخوردار هستند، می‌تواند در زمینه صادرات این نوع از محصولات معدنی موفق عمل کند.

صباغ در این‌باره گفت: سنگ‌های نما و تزئینی همچون سنگ مرمر، تراورتن و رخام به مکزیک، قزاقستان، دانمارک، رومانی، سنگاپور، سوئیس، صربستان، عراق، عربستان سعودی، عمان، فدراسیون‌روسیه، فرانسه، جهموری چک، قرقیزستان، ترکمنستان قطر، کویت، لبنان، منطقه آزاد خرمشهر(اروند)، نیجریه، هلند، هند، ویتنام، یونان، اسپانیا، آلمان، ایتالیا و بسیاری دیگر از کشورها، صادر شده که ارزش آن حدود ۲۴میلیون و ۲۱۳هزار دلار بوده است. همچنین سنگ خارا(گرانیت) بریده یا اره شده دارای سطح صاف و یکپارچه و سایر سنگ‌هایی که روی آنها عملیات حکاکی انجام شده یا نشده به کشورهای مختلف منطقه و همچنین اروپایی صادر شده است.

براساس صحبت‌ها و آماری که صباغ درباره صادرات مواد معدنی و میزان ارزش حاصل از آنها ارائه کرد (تنها بخشی از صادرات انجام شده) می‌توان نتیجه گرفت بخش معدن ایران با داشتن ظرفیت بالایی از کانی‌های معدنی، در صورت سرمایه‌گذاری و توسعه فعالیت‌های معدنی می‌تواند به سود و ارزآوری قابل‌قبولی دست پیدا کند.

نوسانات بازار

در میان صادرکنندگان مواد معدنی، تولیدکنندگان سنگ‌آهن در گذشته و زمانی که بهای این کانی در شرایط مطلوبی قرار داشت، صادرات خوبی با سود قابل‌قبولی انجام می‌دادند. قیمت سنگ‌آهن در بازار جهانی متاثر از چین (مصرف‌کننده بزرگ سنگ‌آهن) با نوسانات بسیار همراه شد و قیمت آن رو به کاهش رفت. در این میان تاثیر کاهش قیمت سنگ‌آهن در بازار جهانی بر معادن این ماده معدنی در ایران آثار قابل‌توجهی داشت و منجر به تعطیلی معادن کوچک مقیاس شد. حال با توجه به سیاست‌های تعریف شده از سوی دولت مبنی بر جلوگیری از خام‌فروشی موادمعدنی همچون سنگ‌آهن باید دید تولیدکنندگان این ماده معدنی چه برنامه‌ای برای ادامه فعالیت خود در شرایط کنونی دارند.

در این‌باره، نایب‌رییس انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران یکی از راهکارهای مثبت در راستای افزایش بهره‌وری از معادن سنگ‌آهن را حرکت به سمت تولید محصولات نهایی از سنگ‌آهن دانسته و به صمت گفت: اگر بتوانیم زنجیره ارزش سنگ‌آهن را مانند زنجیره ارزش دیگر مواد معدنی دنیا تکمیل کنیم به‌طور طبیعی ارزش‌افزوده حاصل از این بخش، نتایج قابل‌ملاحظه‌ای برای کشور خواهد داشت که ازجمله آنها آبادانی، ارزآوری، سود بیشتر و اشتغالزایی است. حال اگر تاکنون این اتفاق به‌طور کامل نیفتاده بخشی از آن به استراتژی توسعه صنعتی کشور بازمی‌گردد.

بهرام شکوری افزود: برخلاف کشورهای توسعه‌یافته که استراتژی‌های تعریف‌شده برای بخش‌های مختلف یا بنگاه‌های اقتصادی به‌عنوان استراتژی توسعه انتخاب می‌شود، در کشوری همچون ایران برنامه‌ریزی برای توسعه بخش‌های مختلف در دست دولت است. از طرفی در دولت‌های گذشته و دولت کنونی نیز استراتژی مشخصی برای معدن و صنایع معدنی طراحی نشده تا براساس آن هدفگذاری برای آینده بخش معدن و صنایع معدنی انجام شود. رییس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران بر این باور است که با داشتن یک استراتژی مشخص و از قبل طراحی شده، می‌توان تمام زنجیره ارزش را طراحی کرد. در این زمینه باید از تمام بخش‌های زنجیره ارزش‌افزوده به یک نسبت حمایت شود تا با یک نسبت مشخص این زنجیره رشد کند و در نهایت خبری از مازاد برخی از اجزای زنجیره همچون سنگ‌آهن و کنسانتره و کمبود گندله نباشد.

ضعف در فناوری

زمانی که نظر دیگر کارشناسان بخش معدن را درباره وضعیت صادرات مواد معدنی جویا شدم، پاسخ‌های مختلفی در این زمینه از سوی آنها مطرح شد. عضو اتاق بازرگانی و صنایع استرالیا و ایران در این‌باره به صمت گفت: واقعیت این است که از دیدگاه اقتصاد هر ماده معدنی که بازار رقابتی و قابلیت عرضه داشته باشد را باید صادر کرد. حال اینکه ماده معدنی یادشده خام باشد یا فرآوری‌شده تفاوتی در اصل موضوع ایجاد نمی‌کند.

به گفته بهمن رشیدی، نکته اصلی بحث، مزیت‌های اقتصادی و سهم از بازار است. در حال حاضر به دلیل مقررات یک‌جانبه در واردات و صادرات می‌توان اعمال نظر کرد اما اگر ایران عضو سازمان تجارت جهانی شود، دیگر هیچ اعمال مقرراتی کارساز نیست.
وی در ادامه افزود: در برخی موارد به‌دلیل ضعف فناوری، مزیتی در تولید محصول نهایی وجود ندارد و هر گونه محدودیتی در صادرات می‌تواند موجب از دست دادن بازار شود چراکه به فرض اعمال محدودیت یا ممنوعیت در صادرات به امید احداث واحد فرآوری، کسانی که زودتر به فکر تولید بوده‌اند، بازار را در دست خواهند گرفت.

کامران کاوه‌فیروز، کارشناس زمین‌شناسی اقتصادی نیز درباره صادرات مواد معدنی و اینکه کدام نوع از مواد معدنی هم‌اکنون زمینه برای صادرت‌شان فراهم است به صمت گفت: در حال حاضر ایده‌آل‌ترین ماده معدنی برای صادرات کرومیت است اما در بحث تامین این ماده مشکل وجود دارد زیرا روش اکتشاف و استخراج کرومیت در کشور بسیار سنتی بوده و اگر معدن مناسبی در اختیار افراد متخصص معدنی قرار گرفته و به درستی استخراج شود، شرایط ایده‌آلی برای صادرات آن مهیاست.

وی افزود: به نظر می‌رسد با توجه به قیمت‌های جهانی و فلزاتی که در ایران داریم، بتوانیم چرخه فرآوری کامل برای مواد معدنی را در دستور کار قرار دهیم. به‌عنوان مثال فلز روی در حال حاضر گزینه مناسبی است. همچنین سنگ‌های نما و تزئینی اگر در بحث تعرفه‌های دولتی و صادرات پرهزینه نباشند شرایط مناسبی عرضه به بازارهای جهانی دارند.

کاوه فیروز بر این باور است که باید به سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی و جواهرات نگاه ویژه داشت. سنگ‌هایی مانند عقیق، فیروزه و... با توجه سودآوری بالایی که دارند اما فعالیت و اقدمات مناسبی برای استفاده بهینه از آنها انجام نشده است.

یک استاد دانشگاه نیز درباره حوزه صادرات مواد معدنی گفت: مواد معدنی که قابلیت صادر کردن دارند تابع ۳ عامل اصلی قیمت بازار جهانی، هزینه‌های تولید و حمل مواد معدنی هستند. بنابراین امکان دارد ماده معدنی قیمت و هزینه تولید مناسبی داشته باشد اما هزینه حمل آن، بدون توجیه اقتصادی باشد.

سید احمد مشکانی افزود: باتوجه به ۳ عامل یادشده و بازار کنونی در این چند ماه بازار مواد معدنی کرومیت؛ سرب و روی و مس کنسانتره و شمش آنها؛ کانسنگ طلا با عیار ۵ گرم درتن؛ منگنز پرعیار؛ آهن ۶۲ درصد به بالا؛ در رتبه‌های بالاتر و در غیرفلزی‌ها نیز فلورین، باریت، میکا و گارنت، گچ، آهک و دلومیت قابلیت صادرات دارند.

صادرات به حاشیه خلیج‌فارس

رییس کمیته خاک‌های صنعتی خانه معدن اظهار کرد: به سبب هزینه بالای حمل‌ونقل، تعرفه صادرات و نیاز به دپوی محصول در گمرک، صادرات خاک‌های صنعتی کاهش یافته که به‌دلیل تیرگی روابط سیاسی در منطقه خلیج‌فارس این کاهش با شدت بیشتری همراه بوده است.

به گزارش معدن نیوز، سید هادی میررحیمی با اشاره به اینکه پیش از افزایش تحریم‌ها خاک‌های صنعتی به کشورهای زیادی در حوزه خلیج‌فارس صادر می‌شد، گفت: درحال‌حاضر صادرات خاک‌های صنعتی محدودشده که بخشی از آن ناشی از افزایش هزینه‌های جابه‌جایی در زمان تحریم‌ها بوده است. به طوری که این عامل منجر به کاهش صادرات این محصول به امارات متحده‌عربی شده است.

وی ادامه داد: از طرف دیگر نیاز به دپوی خاک‌های صنعتی در گمرک از دیگر محدودیت‌های صادرات خاک‌های صنعتی است. به گونه‌ای که درحال‌حاضر برای صادرات نیاز به چندبار تخلیه و بارگیری دوباره برای حمل با کشتی است و این موضوع هزینه صادرات را افزایش می‌دهد که باعث شده بسیاری از صادرکنندگان این محصول انگیزه صادرات را از دست بدهند. میررحیمی با بیان اینکه پیش از تیرگی روابط ایران با عربستان خاک‌های صنعتی به این کشور به عنوان یکی از بازارهای این محصول صادر می‌شد، افزود: با کاهش روابط دیپلماتیک ایران با عربستان، واردات خاک‌های صنعتی از عربستان به ایران محدود و درحال‌حاضر به صفر رسیده است.

وی با تاکید بر اینکه هزینه بهره‌برداری از خاک‌های صنعتی در کشور بالا نیست، تصریح کرد: صرفه اقتصادی صادرات خاک‌های صنعتی منجر به افزایش جذب سرمایه‌گذار در این بخش می‌شود اما محدودیت صادرات که بیشتر ناشی از هزینه بالای حمل‌ونقل است مانع توسعه سرمایه‌گذاری شده، از این‌رو دولت با توسعه حمل‌ونقل ریلی ضمن کمک به توسعه کشور می‌تواند بستر جذب سرمایه‌گذار در ظرفیت‌های معدنی کشور را فراهم کند.