چین با صادرات 2/3 تریلیون دلار در سال 2015، در رتبه نخست کشورهای صادرکننده دنیا قرار گرفت؛ این کشور آسیای شرقی، شریک تجاری اول تا سوم بیشتر کشورهای دنیاست؛ بزرگترین صادرکننده و هم بزرگترین واردکننده دنیاست که مواد خام و اولیه وارد و کالاهای واسطه‌ای و محصولات نهایی صادر می‌کند.

در این میان، ایران نیز از سایر کشورها مثتنی نیست و چین در صحنه تجارت ایران نیز «نقش نخست» را ایفا می‌کند؛ هر چند از نظر ترکیبات کالایی، تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد.

در این ارتباط، به منظور بررسی روابط تجاری چین با ایران و سایر کشورهای دنیا، با «محمدرضا ایزدیان» مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت ایران، گفت و گو کردیم.

چین، بزرگترین صادرکننده بازارهای جهانی

مدیر کل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت ایران گفت: برای اینکه بحث چین را تحلیل کنیم و خوب به آن بپردازیم، بررسی نقش و جایگاه این کشور در اقتصاد و تجارت جهانی بسیار مهم است؛ باید ببینیم روابط چین با دیگر کشورهای دنیا چگونه است.

ایزدیان افزود: چین با اصلاحات سیاسی اقتصادی در سه دهه گذشته، از یک بازیگر حاشیه‌ای در بازارهای جهانی، به یکی از نخستین بازیگران جهانی تبدیل شده است.

وی ادامه داد: بر اساس آخرین آمارهای بین المللی که مرکز تجارت بین الملل آی.تی.سی(ITC - یکی از سازمان‌های بین اللمللی مرتبط با تجارت در ژنو) منتشر کرده، چین در سال 2015 با صادرات 2/3 ترلیون دلار، در رتبه نخست کشورهای صادرکننده دنیا قرار گرفته است و در صادرات بسیاری از رشته‌های کالایی در مقام نخست قرار دارد.

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت اضافه کرد: چین با صادرات 60 میلیارد دلار، 26 درصد سهم بازار جهانی محصولات الکتریکی و الکترونیکی در رتبه نخست کشورهای صادرکننده این محصولات قراردارد؛ یعنی حدود یک سوم صادرات تجهیزات الکترونیکی دنیا در اختیار این کشور است.

وی افزود: چین در سال 2015 نیز با صادرات 36 میلیارد دلار ماشین آلات و تجهیزات صنعتی و کسب 20 درصد از بازار این کالاها، رتبه نخست را در صادرات ماشین آلات و تجهیزات صنعتی به دست آورده است؛ همچنین در سال 2015 در گروه مبلمان، تجهیزات روشنایی و ساختمان‌های پیش ساخته، 10 میلیارد دلار صادرات داشته است که در این بخش نیز مقام نخست را در اختیار دارد؛ در این گروه کالایی، 41 درصد صادرات کل دنیا توسط چین انجام می‌شود.

ایزدیان اضافه کرد: این کشور با 16 میلیارد دلار صادرات پوشاک، 36 درصد بازار جهانی را در اختیار گرفته است؛ همچنین چین در حوزه قطعات پلاستیک نیز مقام نخست صادرکنندگان قطعات پلاستیک جهان را با 6/6 میلیارد دلار در اختیار دارد؛ بدون اینکه دارای منابع نفت و گاز باشد.

این کشور در سال گذشته میلادی، 4/3 میلیارد دلار اسباب بازی به دیگر کشورها صادر کرد و به این ترتیب 46 درصد سهم بازار جهانی را در اختیار دارد.

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت ایران گفت: چین در صادرات بسیاری از گروه‌های کالایی دیگر از جمله آلومینیوم، کائوچو، پنبه، شیشه، محصولات نساجی، فلزات پایه، محصولات چوبی، ماهی، ریل و راه آهن، کود، محصولات شیمیایی و غیر ارگانیک، مصنوعات فلزی، کفش، آهن و فولاد، سبزیجات و محصولات خوراکی، گوشت، کود، مغزی جات، پوست پرنده، نمک و گوگرد، فرش، ابزارهای موسیقی، مواد منفجره و ابریشم در مقام نخست قرار دارد.

ایزدیان افزود: این کشور در صادرات بسیاری از گروه‌های کالایی نیز در مقام‌ها و رتبه‌های بالا قرار دارد؛ به طور نمونه با صادرات سه میلیارد دلار مروارید و سنگ‌های قیمت در مقام ششم قرار دارد و با کسب 20 درصد از بازار جهانی کشتی و قایق، دومین صادرکننده در این گروه است. چین در صادرات ابزارهای اپتیک، عکاسی و فیلمبرداری نیز مقام دوم جهان را دارد.

پویایی‌های تحولات تجارت چین با کشورهای دیگر

وی در ارتباط با رابطه تجاری چین با آمریکا نیز گفت: اقتصاد آمریکا یک ویژگی دارد که به آن کسری دوقلو گفته می‌شود؛ بیشترین کسری دوقلوی تاریخ را آمریکا دارد؛ یعنی کسری بودجه همراه با کسری تراز تجاری؛ آمریکا بزرگترین کسری تراز تجاری را با چین دارد. البته در حساب جاری و حمایتی دو کشور به دلیل سرمایه گذاری آمریکا در چین، تصویر متفاوت می‌شود؛ همین شرایط را چین با بسیاری از کشورهای اروپایی، آسیایی و آفریقایی دارد.

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت گفت: نکته دیگری که در ارتباط با روابط تجاری چین با دنیا باید مورد توجه قرار داد، اینکه چین شریک نخست تجاری بسیاری از کشورهای دنیاست و یا جزو سه کشور اصلی است.

ایزدیان گفت: نکته دیگر در روابط تجاری چین که قابل توجه است را می‌توان از نظر بحث‌های برنامه ریزی استراتژیک بازاریابی مورد توجه قرار داد؛ اینکه چین به دلایلی متعدد از جمله سهم پایین دستمزد در قیمت تمام شده محصولات، مزیت‌های رقابتی هزینه‌ای تمرکز کرده و در اجزایی از زنجیره ارزش تخصص یافته که اجزای پایین و متوسط زنجیره ارزش (Value Chain) است.

وی ادامه داد: علاوه بر مزیت‌های رقابتی مبتنی بر دستمزد، عامل دیگری برای محصولات این کشور مزیت رقابتی ایجاد کرده است و آن «مقیاس‌های عملیاتی بسیار بزرگ در تولید» است؛ یعنی اینکه واحدهای تولیدی کشور چین، با ظرفیت تولید بسیار بالا فعالیت می کنند و به این طریق، سهم هزینه‌های ثابت را کاهش می‌دهند؛ این عامل باعث می‌شود بنگاه‌هایی که در حوزه‌های مشابه، در یک جای دیگر دنیا کار می‌کنند، نمی‌توانند با بنگاه‌های چینی رقابت کنند.

ایزدیان اضافه کرد: مورد دیگر، سیاست‌های قیمت گذاری چینی‌هاست؛ اگرچه بخش به بخش متفاوت است.

چین بزرگترین مصرف کننده مواد خام و اولیه

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت با بیان اینکه چین علاوه بر اینکه بزرگترین صادرکننده دنیاست، در نقش بزرگترین واردکننده نیز ایفای نقش می‌کند، گفت: چین از نظر مواد اولیه غنی است اما آنقدر کفایت نمی کند که مواد اولیه این حجم عظیم تولیدات را بطور کامل از داخل تامین کند؛ به همین دلیل به بزرگترین مصرف کننده و واردکننده مواد اولیه و خام از دنیا تبدیل شده است.

وی ادامه داد: با توجه به سهم چین از واردات محصولات خام و مواد اولیه، آثار هرگونه تحول اقتصادی در این کشور مانند کاهش رشد اقتصادی، افزایش نرخ تورم و تغییر سیاست‌های اقتصادی، به سرعت روی متغیرهای مختلف، بازارهای مالی به ویژه بورس‌ها خود را نشان می دهد؛ چین بزرگترین مصرف کننده نفت، مس، سنگ آهن و بسیاری از اقلام خام دیگر است.

ایزدیان گفت: در این شرایط، چین با هدف ضرورت تامین پایدار مواد اولیه، استراتژی دیگری در پیش گرفته و سرمایه گذاری در کشورهای دارنده مواد اولیه را آغاز کرده است.

وی افزود: بنابراین، چین از طرفی صادرکننده محصولات نیمه فرآوری و فرآوری شده است و بطور همزمان جزو نخستین شرکای کشورهای صادرکننده مواد خام است.

ایزدیان اضافه کرد: البته در مورد صادرات چین یک نکته را باید در نظر داشت و آن اینکه، این کشور عمدتا صادرکننده محصولات با تکنولوژی متوسط و پایین است؛ اما بتازگی در صنایع بافناوری بالا (هایتک) نیز فعال شده است؛ حوزه‌های صنایع هایتک و مدیریت بازار کماکان در اختیار کشورهای توسعه یافته و صنعتی غربی است.

مدیر کل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت ایران گفت: با این نگاه به تجارت چین با سایر کشور، بهتر می‌توانیم تحولات روابط اقتصادی خودمان با این کشور را بهتر تحلیل کنیم.

واردات ایران از چین در 10 سال گذشته رشدی مستمر داشته است

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت، در مورد روابط تجاری چین با ایران نیز گفت: آمار واردات ما از چین در یک دوره حدود 10 ساله، دو ویژگی دارد؛ نخستین «رشد مستمر» آن است؛ چین جزو کشورهایی است که به عنوان یکی از شرکای تجاری اصلی ایران رده‌اش در رتبه بندی شرکای ما به طور مسمتر افزایش پیدا کرده است و این روند منحصر به یک دوره خاص نیست.

وی ادامه داد: واردات ما از چین در سال 1385 حدود 2/6 میلیارد دلار، در سال 86 حدود 4/3 میلیارد دلار، سال 87 حدود 4/8 میلیارد دلار، سال 88 حدود 4/9، سال 89 حدود 5/8 میلیارد دلار، سال 90 حدود 7/3 میلیارد دلار، سال 91 حدود 8/1 میلیارد دلار، سال 92 حدود 9/6 میلیارد دلار، سال 93 حدود 12/5 میلیارد دلار، سال 94 حدود 10/4 میلیارد دلار و در سه ماهه نخست امسال نیز 2 میلیارد دلار بوده است؛ پیش بینی می‌شود واردات ایران از چین تا پایان سال جاری به هفت تا هشت میلیارد دلار برسد.

افزایش 64 درصدی واردات از چین در سال 86

ایزدیان افزود: نکته بعدی اینکه نرخ رشد سالانه واردات، دارای دامنه نوسانات قابل توجهی است؛ به طور نمونه مشاهده می‌شود که در سال 86 نسبت به 85 حدود 64 درصد رشد واردات از چین داشته ایم؛ در سال 90 حدود 27 درصد و در سال 93 حدود 30 درصد رشد داشتیم؛ در بقیه سال‌ها نیز نرخ رشد 10 تا 20 درصدی داشته‌ایم.

وی تاکید کرد: بنابراین، واردات از چین رشد مستمری داشته اما نرخ رشد بعضی مواقع بسیار بالا بوده و در بقیه موارد بین 10 تا 20 درصد بوده است.

ایزدیان گفت: ارقام وارداتی ما از چین از 2/6 میلیارد دلار در سال در یک دوره 10 ساله به 10 میلیارد دلار رسیده است؛ در سه ماهه 95 نیز 2 میلیارد دلار واردات داشته‌ایم که بر این مبنا، پیش بینی می‌شود در طول سال، هفت تا هشت میلیارد دلار واردات ازچین داشته باشیم.

ترکیب واردات ایران از چین در سال 94

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت به ترکیب واردات رسمی از چین نیز اشاره کرد و گفت: در سال گذشته ما از چین حدود 10/4 میلیارد دلار واردات داشته‌ایم که 9/9 میلیارد دلار از آن یعنی بیش از 90 درصد، محصولات صنعتی بوده است؛ یعنی همچون بسیاری از کشورهای دیگر وارد کننده محصولات کشاورزی، میوه و تره بار، خشکبار و سبزیجات از چین نبودیم بلکه بالای 90 درصد واردات ما از چین شامل محصولات صنعتی می‌شود.

ایزدیان در مورد ترکیب واردات ایران از چین در سال گذشته نیز گفت: در سال گذشته، 6/6 میلیارد دلار از کل 10/4 میلیارد دلار واردات ما از کشور چین به کالاهای واسطه‌ای تعلق داشته است؛ کالاهای واسطه‌ای به کالاهایی گفته می‌شود که به عنوان نهاده‌های تولید واحدهای تولیدی بکار گرفته می‌شوند؛ این آمار به این معنی است که حدود 66 درصد واردات ما از چین شامل نهاده‌های تولید واحدهای تولیدی می‌شود.

وی افزود: همچنین از 10/4 میلیارد دلار واردات ایران از چین در سال گذشته، 3/1 میلیارد دلار به محصولات سرمایه‌ای اختصاص داشت؛ محصولات سرمایه‌ای طبق تعریف به محصولاتی گفته می‌شود که برای تولیدِ ارزش افزوده و تولید محصولات دیگر از آنها استفاده می‌شود؛ همچون ماشین آلات صنعتی.

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت تاکید کرد: بنابراین، از 10/4 میلیارد دلار واردات رسمی ما از چین، فقط یک میلیارد دلار به محصولات مصرفی تعلق دارد و در نتیجه، سهم کالاهای صنعتی و واسطه‌ای در واردات ایران از چین بیش از 90 درصد است.

ایزدیان با تاکید بر اینکه ایران نمونه کوچک تری از کل دنیا برای واردات کالا از چین است، گفت: براساس فصول گمرکی، چین در صادرات گروه ماشین آلات و تجهیزات در مقام نخست قرار دارد و وقتی ترکیب وارداتمان از این کشور را مشاهده می‌شود می‌بینیم در فصول گمرکی ما نیز، بیشترین واردات ایران از چین به ماشین آلات صنعتی تعلق دارد؛ (در سال 94 ما 3/1 میلیارد دلار ماشین آلات صنعتی از کشور چین وارد کرده‌ایم).

وی اضافه کرد: رده دوم واردات ما از چین به ماشین آلات و دستگاه های الکتریکی و الکترونیکی (با 1/5 میلیارد دلار) اختصاص دارد؛ این در شرایطی است که حدود یک سوم صادرات ماشین آلات و دستگاه‌های الکترونیکی و الکتریکی دنیا توسط چین اتفاق می‌افتد؛ بنابراین در واردات این کالاها نیز ما نمونه‌ای از جهان در مقیاسی کوچک تر و با همان میزان تناسب هستیم.

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت ایران گفت: پاسال، پس از ماشین آلات صنعتی و ماشین آلات و دستگاه‌های الکتریکی و الکترونیکی، به ترتیب ما کالاهایی مانند چدن، آهن و فولاد به ارزش 750 میلیون دلار، قطعات منفصله ماشین آلات راهسازی 740 مییلیون دلار، مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد 480 میلیون دلار، قطعات منفصله 450 میلیون دلار و مواد پلاستیکی و اشیا ساخته شده از این مواد، 412 میلیون دلار از چین وارد کرده‌ایم.

ایزدیان در ارتباط با دلایل کاهش واردات از چین در سال 94 و 95 گفت: واردات ایران از چین در سال 94 در شرایطی رخ داده که واردات کشورمان کاهش یافته، در این شرایط ، کاهش واردات از چین مستنثی نبوده و کاهش پیدا کرده است.

دلایل واردات ایران از چین

مدیرکل دفتر برنامه ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت ایران گفت: با این حال، در تشریح دلایل افزایش واردات کالا از کشور چین می توان به سه دلیل عمده اشاره کرد؛ یعنی رشد واردات ما بجز شرایط تجارت بین المللی، مقداری نیز به این سه عامل بر می گردد: «رقابت پذیری قیمتی، تحریم‌ها و مدیریت هزینه‌ها توسط بنگاه های تولیدی داخلی».

وی در ارتباط با موضوع رقابت پذیری قیمتی نیز گفت: بخشی از این دلایل به تمرکز چین در ارکان پایین و متوسط زنجیره ارزش جهانی مبتنی بر قیمت رقابتی مربوط است.

ایزدیان در مورد نقش «تشدید تحریم‌ها» نیز گفت: متعاقب تشدید تحریم‌ها از سال های 89 و 90 و ماندن ذخایر ارزی ما در چین، بخش هایی از کالاهای چینی در مقابل آن ارزها وارد شد؛ باید توجه داشت که آثار تجاری تحریم‌ها بلافاصله در همان سال وقوع، خود را نشان نمی‌دهد بلکه آثار آن در یک دوره زمانی قابل مشاهده است.

وی اضافه کرد: نکته سوم اینکه در بسیاری از محصولات، مصرف کنندگان واسطه‌ای کالاها (مانند تولیدکنندگان) ترجیح می‌دهند بخاطر رعایت بحث بهره وری و مدیریت هزینه بنگاه خود، نهاده‌های تولیدی خود را با قیمت پایین تر تامین کنند.

وی ادامه داد: اینجا بحث اقتصاد حکم می‌کند؛ بنگاه های تولیدی به شدت روی قیمت مواد اولیه حساس هستند و ترجیح می‌دهند در شرایطی مشابه با کیفیت‌های نسبتا یکسان، محصولاتی را خریداری کنند که با قیمتی پایین‌تر می‌توان آن را تامین کرد؛ این اتفاق نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورها رخ داده است.

فرجام سخن

در جمع بندی مباحث مطرح شده توسط محمدرضا ایزدیان مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی تجاری سازمان توسعه تجارت ایران می‌توان به چند نکته اشاره کرد:

نخست، چین مقام اول صادرات جهان را دارد و شریک تجاری اول، دوم و سوم بیشتر کشورهاست و ایران نیز از این مساله مستثنی نیست.

دوم، روند واردات ایران از چین در طول یک دهه گذشته صعودی بوده و از روند عمومی جهانی تبعیت می کند.

سوم، واردات ایران از چین عمدتا به کالاهای صنعتی، یعنی کالاهای سرمایه‌ای واسطه‌ای مربوط می‌شود؛ کالاهایی که به فرآیند تولید و ارتقای تولید در داخل کشور کمک می‌کند.

چهارم، سهم واردات رسمی کالاهای مصرفی از چین، عدد بالایی نیست؛ بر اساس فصول گمرکی، حدود یک درصد کالاهای وارداتی ما از چین در گروه کالاهای مصرفی است.