در کشورهایی که دارای جمعیت مسلمان زیادی هستند، استفاده از ابزارهای مالی متعارف مانند اوراق قرضه، کارآیی و مقبولیتی ندارد. بر این اساس دولت‌ها و بازار سرمایه فعال در کشورهای اسلامی که به‌دنبال تأمین مالی و مدیریت بدهی خود هستند، نیازمند یافتن جایگزین‌هایی براساس اصول اسلامی هستند. در سال‌های اخیر رشد ابزارهای مالی اسلامی که به صکوک شهرت یافته بسیار چشمگیر بوده است. کشورهای بحرین، مالزی، قطر و آلمان به‌عنوان پیشگامان در این زمینه شناخته شده‌اند که در حال حاضر در ایران نیز از آن استفاده می‌شود. در حالت کلی می‌توان صکوک را اوراق بهادار مبتنی بر دارایی، با درآمد ثابت یا متغیر، قابل معامله در بازار ثانویه و مبتنی بر اصول شریعت دانست. از صکوک به عنوان «اوراق قرضه اسلامی» یاد می‌شود که هدف از بکارگیری صکوک به‌عنوان ابزاری جدید در بانکداری اسلامی، تقلید از اوراق قرضه مبتنی بر بهره در بانکداری معمول نیست، بلکه ایجاد ابزاری ابتکاری است که منطبق بر قوانین شریعت اسلام باشد.

صکوک به‌عنوان اوراق بهادار با پشتوانه مالی تعریف می‌شود که باید خود دارای ارزش باشد و نمی‌تواند براساس فعالیت‌های سفته‌بازی و سوداگرانه و درواقع فعالیت‌هایی که بدون خلق ارزش و کارهستند، سودآوری داشته باشد. با استفاده از ابزار صکوک بنگاه‌های اقتصادی مختلف ازجمله شرکت‌های معدنی می‌توانند منابع مالی خود را تامین کنند. در این‌باره با مجید پیره، کارشناس مالی اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌آید.

ابزار مالی صکوک چیست و چه کاربردی دارد؟

صکوک یکی از انواع ابزارهای مالی است که می‌تواند برای بنگاه‌های اقتصادی به عنوان راهکاری برای تامین مالی مورد استفاده قرار گیرد.

صکوک و اوراق قرضه چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

تفاوت صکوک با اوراق قرضه در این است که سودی که در فرآیند انتشار صکوک به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود باید بر مبنای قراردادهایی باشد که مورد تایید شریعت اسلام هستند. مانند قراردادهای اجاره، سلف، مضاربه و مشارکت.

تفاوت صکوک بانک‌ها و بازار سرمایه در چه مواردی است؟

صکوک یکی از ابزارهای مالی با کارکرد تامین مالی است. در کشور ما صکوک هم در نظام بانکی و هم در بازار سرمایه منتشر می‌شود و برای تامین مالی شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در سیستم بانکی استفاده از صکوک در فرآیند انتشار اوراق مشارکت انجام می‌شود اما در بازار سرمایه علاوه بر اینکه شرکت‌ها می‌توانند از اوراق مشارکت استفاده کنند، انواع دیگری هم از صکوک وجود دارد که به عنوان نمونه می‌توان به اوراق اجاره و اوراق مرابحه اشاره کرد. از این‌رو بنگاه‌ها می‌توانند برای تامین مالی از صکوک موجود، هم در نظام بانکی و هم در بازار سرمایه استفاده کنند.

آیا شرکت‌های معدنی نیز می‌توانند از صکوک موجود در بازار سرمایه برای تامین مالی خود استفاده کنند؟

صکوک می‌تواند برای تامین مالی شرکت‌های معدنی نیز کاربرد داشته باشد. برای نمونه در صورتی که شرکت‌های معدنی بخواهند برای خرید لوازم و تجهیزات خاصی از صکوک استفاده کنند، می‌توانند از صکوک مرابحه که در بازار سرمایه وجود دارد استفاده کرده و قطعات و تجهیزات مورد نیاز خود را خریداری کنند.

اما در صورتی که شرکت‌های معدنی قصد تامین مالی داشته باشند و نخواهند تجهیزات خاصی را خریداری کنند، صکوک اجاره برای آنها مناسب‌تر خواهد بود. این اوراق بهادار هم‌اکنون در بازار سرمایه وجود دارد و از محل بورس تامین مالی می‌شوند. اگر شرکت‌های معدنی می‌خواهند پروژه خاصی را بسازند و برای بهره‌برداری و تکمیل طرح‌های معادن، صکوک استثناء پیشنهاد می‌شود و براساس فرآیند مشخصی شرکت‌های معدنی می‌توانند از آن استفاده کنند.

صکوک مرابحه و اجاره چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

تفاوت این ۳ صکوک در قراردادی است که هرکدام از آن استفاده می‌کنند. در صکوک اجاره از قرارداد اجاره استفاده می‌شود و از آنجایی که در قرارداد اجاره، سودی که سرمایه‌گذاران دریافت می‌کنند، اجاره‌بهایی است که این بنگاه اقتصادی می‌پردازد و با توجه به اینکه نرخ اجاره‌بها نیز نرخ مشخص و معینی است، از این‌رو تامین مالی شرکت‌ها از محل انتشار اوراق اجاره برای سرمایه‌گذاران یک درآمد ثابت و برای بنگاه‌های اقتصادی نیز هزینه ثابتی به همراه خواهد داشت، در حالی که اگر صکوک دیگری مانند مضاربه و مشارکت مورد استفاده قرار گیرد، نرخ بازدهی که برای سرمایه‌گذاران به همراه دارد، نرخ متغیری است و به همان ترتیب آن مبلغی که بنگاه اقتصادی نیز باید بپردازد هم رقم متفاوتی خواهد بود.

بین صکوک اجاره و مرابحه از نظر هزینه‌ای که بنگاه اقتصادی می‌پردازد و ثابت بودن آن شباهت وجود دارد. یعنی هم صکوک اجاره و هم مرابحه نرخ سود ثابتی به همراه دارند، اما تفاوت بین صکوک اجاره و مرابحه در این است که در اوراق اجاره، دارایی مشخصی از فروشنده معینی خریداری می‌شود و در قالب قرارداد اجاره به شرط تملیک در اختیار بنگاه اقتصادی قرار داده می‌شود. از این‌رو این بنگاه اقتصادی در پایان مدت قرارداد که همان سررسید اوراق است، مالک آن دارایی مشخص می‌شود اما در صکوک مرابحه از آنجایی که از قرارداد مرابحه استفاده می‌شود، شرکت متقاضی تامین مالی از همان ابتدا مالک آن دارایی مشخص می‌شود. بنابراین از نظر زمان انتقال مالکیت بین این دو نوع صکوک تفاوت وجود دارد. اما از این نظر که نرخ سود و هزینه‌های‌شان به چه صورت است، هر دو از انواع صکوک با درآمد ثابت محسوب می‌شوند.

تفاوت صکوک استثناء با مرابحه و اجاره چیست؟

صکوک استثناء برای مواردی بیشتر کاربرد دارد و طراحی شده که هدف ساخت یک پروژه مشخصی است. در صورتی که شرایط به گونه‌ای باشد که شرکتی بخواهد طرح یا پروژه مشخصی را بسازد و سرمایه‌گذاران بخواهند از محل منافع حاصل از آن طرح سود به‌دست آورند، از صکوک استثناء استفاده می‌شود. یعنی در صکوک استثنا دارایی در حال حاضر تکمیل نشده اما در اوراق اجاره و مرابحه یک دارایی آماده یا خریداری می‌شود یا در قالب اجاره به شرط تملیک واگذار خواهد شد. از این رو در صکوک استثناء دارایی یا می‌خواهد به‌طور کامل ساخته شود یا آن دارایی مشخص، به صورت نیمه‌تمام وجود دارد.