ترازنامه بانک‌ها سال‌هاست درگیر دستکاری‌هایی است که سودهای موهومی را در حساب‌های سود و زیان خود نشان می‌دهد. این سودهای واهی هرچند در گذشته هم در حساب‌های بانک‌ها دیده می‌شد اما با رشد مطالبات معوق بانک‌ها بر میزان آن به‌شدت افزوده شده به طوری که واقعی کردن این ترازنامه‌ها می‌تواند بسیاری از بانک‌ها را زیان‌ده نشان دهد.

روش‌هایی که می‌تواند سودهای جعلی را در حساب‌ها نشان بدهد متعدد است اما شاید مهم‌ترین آن به میزان مطالبات معوق بانک‌ها بازگردد. با رشد معوقات غیرجاری بانک‌ها به بیش از ١٠٠ هزار میلیارد تومان، ذکر مبلغ بزرگ مطالبات در جداول و محاسبه سود آن در ترازنامه، صورت‌های جعلی می‌سازد که در واقعیت وجود خارجی ندارد.

هرچند در گذشته نیز این سودها از محل مطالبات معوق محاسبه می‌شد اما به دلیل کم بودن حجم این منابع، میزان سود لحاظ شده در حساب‌ بانک‌ها نیز قابل توجه نبود ولی با رشد مطالبات غیرجاری، سودهای غیرواقعی نیز به یک معضل در نظام بانکی غیرشفاف تبدیل شده است.

در گذشته شاید عدد مطالبات معوق چیزی حدود ٤ درصد در محاسبات وارد می‌شد اما با خیز مطالبات معوق عددی که در منابع و مصارف بانک‌ها ظهور و بروز پیدا می‌کند تا ١٥ درصد محاسبه می‌شود و به عبارتی منابع و مصارف را تحت الشعاع قرار می‌دهد.

روش کار نیز به این صورت است که مطالبات معوق در حساب‌ها به حساب بدهکار تنزیل می‌شود و سودی هم بابت حساب‌های فوق در ترازنامه منظور می‌شود. بنابراین با وجود آنکه این مطالبات غیرزنده است اما در حساب‌ها به عنوان سود نمایش داده می‌شود.

آنچه باعث می‌شود بانک‌ها سعی در سودده نشان دادن حساب‌هایشان داشته باشند؛ نگرانی از وضعیت خرید و فروش و قیمت سهام‌شان در بورس است. با توجه به اینکه سهام بانک‌ها در بورس عرضه می‌شود؛ این بنگاه‌ها با دستکاری‌هایی میزان سود سالانه خود را به صورت غیرواقعی بالاتر نشان می‌دهند تا قیمت سهام‌شان تحت تاثیر اعلام میزان سود و زیان واقعی‌شان افت نکند.

این روش اما در هیچ کشوری اعمال نمی‌شود و نظام‌های بانکی در جهان آمار معوقات را به طور کامل از حساب‌ها خارج می‌کنند. به این ترتیب اگرچه در حساب‌های بانک‌های دنیا اغلب زیان‌دیده می‌شود اما همچنان قیمت سهام این بانک‌ها افزایش می‌یابد چراکه نظام تعریف شده شفاف بوده و خریدار مطمئن به عملکرد اعلام شده است.

در واقع نشان دادن زیان در حساب بانک‌ها در دنیا نشان‌دهنده دو مساله است؛ یک، شفافیت نظام مورد بحث و دو، ذخایر اعلامی مورد مطالعه. در اصل بانک‌ها در کنار زیانی که اعلام می‌کنند میزان ذخایر و بازگشت معوقات را هم در حساب‌‌ها گنجانده و این اعلام واقعی حساب‌ها به خریداران سهام اطمینان می‌بخشد. بر اساس اتفاقی که در حسابرسی‌های نظام بانکی ایران می‌افتد تحلیلگران معتقدند حساب‌های بانکی هیچ ارزشی ندارد.

روش محاسبه سود و زیان

روش‌های گوناگونی برای تجزیه و تحلیل صورت‌های مالی وجود دارد مانند روش افقی یا روند، روش عمودی، روش استفاده از نسبت‌های مالی و شناسایی ریسک.

بر اساس استانداردهای تجزیه و تحلیل هر یک از صورت‌های مالی اساسی باید ارایه‌کننده اطلاعاتی باشد که بر مبنای آن بتوان با روش‌های تجزیه و تحلیل آن صورت مالی را بررسی کرد مثلا در رابطه گزارش سود و زیان اینکه تحلیل جامع و مطلوبی از سود و زیان داشته باشیم صورت سود و زیان بایداطلاعات زیر را افشاء کند. ١- درآمدهای عملیاتی، ٢- هزینه‌های عملیاتی، ٣- سود و زیان عملیاتی، ٤- هزینه‌های مالی، ٥- سایر درآمدها و هزینه‌های غیرعملیاتی، ٦- مالیات بر درآمد، ٧- سود و زیان فعالیت‌های عادی، ٨- اقلام غیر مترقبه، ٩- سهم اقلیت و ١٠- سود و زیان خالص.

حال کافی است نگاهی به فرمت سود و زیان بانک‌ها بیندازیم. ساختار سود و زیان بانک‌ها به نحوی است که محور اصلی آن بر تفکیک درآمد مشاع و غیرمشاع جهت شناسایی سود سهم سپرده‌گذاران بنا نهاده شده است. بدین‌ترتیب عمده تحلیل‌هایی که در رابطه با سود و زیان انجام خواهد شد مورد استفاده تمام استفاده‌کنندگان نخواهد بود.

در رابطه با ترازنامه بانک‌ها هم باید گفت از آنجایی که عمده دارایی‌های بانک‌ها را تسهیلات تشکیل می‌دهند نحوه ارایه تسهیلات در تراز بانک‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است. کافی است کمی به تراز بانک‌ها دقت کنیم در سمت بدهی‌ها و حقوق صاحبان سهام سپرده‌های سرمایه‌گذاری که اهم منابع بانک‌ها را تشکیل می‌دهند به تفکیک زمان‌های سررسید افشاء می‌شوند به نحوی که سپرده‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت بر اساس زمان‌های سررسید در سرفصل‌های حسابداری درج می‌شوند اما در سمت تسهیلات به تفکیک نوع عقود و بخش‌های مصرفی افشاء شده است، این ناهمگونی یکی از نواقص مهم در تحلیل‌های حیاتی بانک‌ها در رابطه با مدیریت نقدینگی آنها است. تسهیلات در ترازنامه بانک‌ها تنها هنگامی که سررسید می‌شوند در تراز به سرفصل‌های جداگانه مطالبات سررسید گذشته، معوق یا مشکوک الوصول منتقل می‌شوند که البته آن هم به صورت واقعی انجام نمی‌شود.