در این میان بررسی‌ها از نسبت مزبور در بازارهای مختلف سهام در سطح دنیا نشان می‌دهد بورس تهران فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد. به طوری که در زمانی که نسبت گردش مالی به ‌طور میانگین در بورس‌های پیشرفته بیش از 100 درصد است، در بازار سهام کشورمان نسبت مزبور تنها 15درصد است.

بر این اساس، با نگاهی به حجم معاملات و ارزش کل بازاری در بورس‌های پیشرفته متوجه می‌شویم نسبت مزبور بیش از یک یا همان 100 درصد است. مفهومی که نشان می‌دهد ارزش کل سهام معامله‌شده در یک سال، حداقل با ارزش کل بازار برابر است یا به عبارتی، کل سهام موجود در یک بازار حداقل یک بار در طول یک سال دست به دست شده و مورد معامله قرار گرفته است.

به گفته کارشناسان یکی از دلایل اصلی پایین بودن نقدینگی در بورس تهران را می‌توان ناچیز بودن سهام شناور آزاد دانست. بر این اساس سهام شناور آزاد یا آن قسمت از سهام که قابلیت معامله شدن به‌صورت آزادانه در بازار ثانویه دارد، یکی از معیارهایی است که هم بر نقدشوندگی و هم بر سودآوری شرکت‌ها اثرگذار است. چرا که پایین بودن این نسبت از طرفی جذابیت خرید را برای سهامداران یک بازار کاهش می‌دهد و از طرف دیگر به علت کم بودن سهام قابل معامله، نقدشوندگی سهام آن بازار با کاهش قابل توجهی روبه‌رو‌ می‌شود.

از سویی دیگر دلیل مهم‌تری که می‌تواند تاثیر بسزایی در نقد شوندگی بازار سهام داشته باشد، تنوع ابزارهای مالی است. طبیعتا یکی از ویژگی‌های بارز بازار سرمایه، تنوع یا پتانسیل لازم برای تنوع‌بخشی و فراهم آوردن رضایت سرمایه‌گذارانی است که انتظارات متفاوتی دارند. این در حالی است که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان و فعالان بازار سرمایه، بازار سهام ایران به دلیل کمرنگ بودن تنوع ابزارهای مالی همچون اختیار (option)، آتی (future) و... بازاری پرریسک است. به‌طوری که با رشد قیمت‌ها روند صعودی در پیش می‌گیرد و با سقوط قیمت‌ها نیز راهی جز نزول ندارد. این در حالی است که به نظر می‌رسد با وجود ابزارهای جدید می‌توان در زمان کاهش قیمت‌ها از افت بازار جلوگیری کرد، به طوری که در بازار سهام کشورهای توسعه‌یافته زمانی که بازار در مسیر نزولی قرار می‌گیرد، معاملات با افزایش حجم همراه شده و سهامداران در قیمت‌های منفی با انگیزه دریافت سود وارد بازار سهام می‌شوند. در این میان با نگاهی به بازار سهام ایران عکس این موضوع دیده می‌شود. بر این اساس بورس ایران به دلیل نداشتن عمق لازم و وجود حجم بسیار زیادی از نقدینگی در خارج از بازار روندی معکوس را در پیش می‌گیرد، به طوری که حجم معاملات با شاخص بازار رابطه‌ای مستقیم دارد و سهامداران در زمان افزایش قیمت‌ها تمایل بیشتری برای هدایت نقدینگی خود به بازار سهام دارند و در زمان نزول به سرعت از بازار خارج می­‌شوند.

به‌عنوان مثال، در سال 92 در پی امضای توافقنامه‌ هسته‌ای ژنو و افزایش خوش‌بینی‌ها، بازار سهام بسیار مورد توجه معامله‌گران قرار داشت به طوری که نسبت نقدشوندگی در بازار به بیش از 30 درصد رسید. اما در سال‌های بعد دستخوش تغییراتی شد. به طوری که در سال 93 نسبت گردش مالی بازار سهام ایران به دلیل افزایش ریسک‌های سیستماتیک و عدم قطعیت‌های اقتصادی و سیاسی کشور به حدود 10 درصد تنزل کرد که نشان می‌دهد‌ با کاهش نقدشوندگی در بورس تهران، جابه‌جایی نقدینگی در این بازار به کُندی انجام می‌شد. هر چند این نسبت در سال جاری به طور تقریبی به 15 درصد می‌رسد اما با انجام مقایسه‌ای میان بازار سهام ایران و بورس‌های توسعه‌یافته، متوجه جابه‌جایی کند نقدینگی در بورس تهران می‌شویم که یکی از دلایل عمده آن نقش کم ابزارهای مالی است که به دنبال آن ریسک بالای بازار موجب شده تا نه تنها سرمایه‌گذاران خارجی بلکه سرمایه‌گذاران داخلی نیز تمایل کمی برای ورود به بازار سهام ایران داشته باشند.

لزوم تنوع‌بخشی در بازارهای مالی

در چند سال اخیر، بورس تهران ابزارهای مختلفی را برای توسعه بازار مورد مطالعه و بررسی قرار داده و در مواردی نیز موفق به راه‌اندازی ابزارهای مالی جدیدی همچون اوراق تبعی و آتی سهام شده است. برخی از ابزارهای مالی همچون فروش استقراضی، قرارداد آتی و اختیار معامله سبد سهام نیز مورد تایید کمیته فقهی قرار گرفته‌اند و برای راه‌اندازی در انتظار تصویب مقررات هستند. راه‌اندازی برخی دیگر از ابزارهای مالی نظیر اختیار معامله نیز نیازمند بهره‌مندی از نرم‌افزارهای ویژه معاملاتی و مدیریت ریسک است که خرید نرم‌افزارهای یادشده از بورس‌های معتبر و بین‌المللی یا تولید داخلی آنها باید در دستور کار بازار سرمایه ایران قرار گیرد.

به‌طور کلی ابزارهای مالی قابل معامله در بورس‌ها را می‌توان در یک تقسیم‌بندی کلی به ابزار سرمایه‌ای مثل سهام، ابزار بدهی مانند اوراق قرضه و ابزار مشتقه جدا کرد. ابزارهای مشتقه شاید یکی از مهم‌ترین و متداول‌ترین ابزارها برای پوشش ریسک سرمایه‌گذاران در بازارهای مالی معتبر دنیا است. این ابزار که در کشور ما کمتر مورد استفاده قرار گرفته‌اند، در بورس‌های مهم و پیشرفته دنیا در راستای جلوگیری از نوسانات شدید و نامعقول بسیار مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند. هر چند در سال‌های اخیر برخی از این ابزارها در بورس تهران راه‌اندازی شده اما می‌توان گفت بازار مشتقه هنوز در بورس تهران پا نگرفته است.

علاوه بر این از جمله ابزار دیگری که شاید نیاز به آن در بازار سهام در برخی مقاطع زمانی به شدت احساس می‌شود، فراهم کردن امکان فروش استقراضی است. بدیهی است این ابزار می‌تواند زمینه تعادل را در زمان‌های رشد بی‌رویه قیمت سهام شرکت‌ها فراهم کند البته باید توجه داشت محدودیت‌هایی همچون پایین بودن سهام شناور آزاد بسیاری از شرکت‌ها، مانعی برای فعال شدن این روش تعادل‌ساز بازار محسوب می‌شود.

در این میان بررسی بازارهای مالی در کشورهای مختلف به ویژه در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نشان از تمرکز بسیار بازارهای سرمایه بر ارائه محصولات و ابزارهای مالی در بورس‌ها دارد. به‌طوری که روند فراگیر ادغام بورس‌ها و همچنین ارائه ابزارهای مالی گوناگون توسط آنها به روندی ناگزیر برای توسعه بازار سرمایه بدل شده است. هزینه‌های بالای اجرایی و نظارتی، قابلیت بهره‌گیری از بسترهای نرم‌افزاری جامع برای پوشش طیف وسیعی از معاملات ابزارهای مالی، مزایای تمرکز دارایی در محاسبات مربوط به ریسک سرمایه‌گذاران و تسهیل فرآیند سرمایه‌گذاری در صورت تمرکز ابزارهای مالی در بستر معاملاتی واحد، همگی به ادغام بورس‌ها و محصولات در مجموعه‌هایی واحد دامن زده‌اند.

در این میان می‌توان به یکپارچگی بورس‌های اروپایی (لندن با ایتالیا، یورونکست، OMX و...)، بورس‌های آمریکایی (بورس بین قاره‌ای آمریکا ICE)، بورس شیکاگو، بورس تورنتو، بورس آمریکا و نیویورک، بورس‌های برزیل و...)، بورس‌های آسیایی (ژاپن، کره جنوبی، ترکیه، هنگ‌کنگ و...) و بورس‌های میان قاره‌ای (نیویورک با یورونکست، استرالیا با تایوان، نیویورک با دویچه بورس که بر اساس قوانین ضدتراست اتحادیه اروپا متوقف شد) اشاره کرد که همگی نشانگر عزم جدی دست‌اندرکاران بازار سرمایه در کشورهای توسعه‌یافته برای افزایش توان، تحکیم موقعیت رقابتی و متنوع‌سازی عرضه محصولات مالی خود است. فرآیندی که در سال‌های اخیر دامن کشورهای کمتر توسعه‌یافته‌ای همچون ویتنام و پاکستان را نیز گرفته است تا در آینده‌ای نزدیک به‌جز مواردی معدود دیگر شاهد حضور بورس‌هایی کوچک و متوسط در عرصه جهانی نباشیم.

کارشناسان مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران در گزارشی جامع، ساختار و محصولات و ابزارهای مالی قابل‌معامله در بورس‌های توسعه‌یافته‌ای چون بورس استانبول، بورس مالزی، بورس کره، گروه بورس ژاپن، بورس ملی هند، بورس بین‌قاره‌ای (ICE) و گروه بورس اوراق بهادار لندن را مورد بررسی قرار داده که در اینجا به اختصار آورده شده است.

نگاهی به ساختار و ابزارهای مالی قابل‌معامله در 7 بورس‌ جهانی

بورس اوراق بهادار استانبول: بورس استانبول از ادغام سه بورس مجزا شامل بورس سهام استانبول، بورس طلای استانبول و بورس مشتقات ترکیه در سال 2013 میلادی شکل گرفت. هم اکنون در بورس استانبول، معاملات طلا در بازار الماس و فلزات گرانبها، ابزارهای مشتقه در بازار مشتقات و سهام نیز در چند بازار معامله می‌شود. در بازار سهام، سهام شرکت‌ها، حق تقدم خرید سهام، صندوق‌های قابل معامله، وارانت‌ها و گواهی‌ها معامله می‌شوند. بازار بدهی بورس استانبول نیز برای معاملات انواع اوراق بدهی، هفت بازار مجزا با ویژگی‌های پذیرش و معاملاتی متفاوت تعریف کرده است. بازار مشتقات بورس ترکیه نیز شامل تابلوی اصلی و تابلوی معاملات توافقی مشتقه است. با ساختار جدید حاصل از ادغام، عملیات مربوط به سپرده‌گذاری و تسویه معاملات سهام، ابزارهای مشتقه و فلزات گرانبها در بورس استانبول به‌صورت یکپارچه توسط تاکاس بانک انجام می‌شود.

بر این اساس ابزارها و محصولات قابل معامله در بورس استانبول شامل سهام، صندوق‌های قابل معامله، وارانت‌ها، Turbo certificates، ابزارهای مالی بازار پول شامل رپیو و رپیوی معکوس، الماس و فلزات گرانبها، مشتقات و ابزارهای بدهی می‌شود. بازار مشتقات این بورس خود قرارداد آتی و اختیار معامله سهام، قرارداد آتی و اختیار معامله شاخص سهام، قرارداد آتی و اختیار معامله ارز، قرارداد آتی فلزات گرانبها، قرارداد آتی کالا، قرارداد آتی انرژی، قرارداد آتی شاخص‌های خارجی، قرارداد آتی فلزات، قرارداد آتی ETF و قرارداد آتی نرخ یک‌شبه رپیو را در خود جای داده است و ابزارهای بدهی نیز اسناد خزانه و اوراق قرضه دولتی، اسناد نقدینگی بانک مرکزی، اوراق قرضه شاخص‌بندی شده با سطح درآمد، اوراق قرضه بخش خصوصی، اوراق تجاری، اسناد بانکی، اوراق بهادار با پشتوانه دارایی، اوراق قرضه اسلامی، اوراق قرضه اسلامی بر اساس پول‌های خارجی، Turkish sovereign Eurobonds و گواهی‌های لیزینگ را در بر می‌گیرد.

بورس مالزی: بورس مالزی در سال 1973 تاسیس و در سال 2005 به شرکت سهامی تبدیل شد. اکنون بورس مالزی میزبان بیش از 900 شرکت است که در بیش از 60 صنعت مختلف فعالیت دارند. این بورس دارای دو بازار اصلی و AEC برای پذیرش شرکت‌ها است.

ابزارها و محصولات قابل معامله در بورس مالزی در بخش سهام شامل سهام عادی، سهام ممتاز، وارانت شرکتی، وارانت ساختار‌یافته، صندوق‌های قابل معامله اسلامی و غیراسلامی، تراست‌های املاک و مستغلات اسلامی و غیراسلامی، صندوق‌های بسته، صندوق‌های کسب و کار و اوراق بهادار تجمعی شده و بخش مشتق این بورس نیز قرار‌دادهای آتی طلا، قراردادهای آتی روغن پالم، اختیار معاملات روغن پالم، اختیار معاملات شاخص بورس مالزی، قراردادهای آتی شاخص بورس مالزی، قراردادهای آتی تک‌سهم، قراردادهای آتی نرخ پیشنهادی سه ماهه بین بانکی کوالالامپور، قراردادهای آتی اوراق بهادار سه و پنج ساله دولت مالزی را در بر می‌گیرد. علاوه بر این بخش اوراق با درآمد ثابت در بورس مالزی انواع اوراق قرضه، صکوک و سهام وامی را در خود جای داده است.

بورس کره: پس از ادغام سه بورس‌ در این کشور، بورس کره تنها بورس اوراق بهادار است که از سال 2005 میلادی در کره جنوبی فعالیت می‌کند. ابزارها و محصولات قابل معامله در بورس کره در بخشی شامل سهام و محصولات مبتنی بر آن همچون صندوق‌های قابل معامله در بورس، اسناد قابل معامله در بورس، وارانت‌های سهامی بوده و در بخشی دیگر اوراق قرضه و مشتقات را در بر می‌گیرد. اوراق قرضه این بورس چهار پلت‌فرم معاملاتی مختلف را برای اوراق بهادار با درآمد ثابت به شرح بازار قرضه عمومی، بازار خرده فروشی قرضه دولتی و شهرداری، بازار قرضه خزانه کره و بازار رپیو ارائه داده است.

بورس ژاپن: گروه بورس ژاپن از ترکیب تجاری دو بورس سهام توکیو و بورس اوراق بهادار اوزاکا در ژانویه 2013 تشکیل شده است. در این فرآیند گروه بورس ژاپن همچنان ماهیت شرکتی خود را با ساختار سازمانی مجزا از گروه بورس ژاپن حفظ کرده‌اند و صرفا بخش‌هایی از آنها با یکدیگر تلفیق شده‌اند. بر این اساس هم اینک در بورس ژاپن معاملات سهام، اوراق قرضه و انواع ابزارهای مالی مبتنی بر آنها معامله می‌شود.

ابزارهای قابل معامله در بورس گروه مالی ژاپن شامل سهام، سهام خارجی، صندوق‌ها و اسناد قابل معامله، صندوق‌های سرمایه‌گذاری املاک و مستغلات، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری کشوری، سهام ممتاز، اوراق قرضه دولت ژاپن، اوراق قرضه قابل تبدیل، اوراق گواهی حق خرید، اوراق بهادار سرمایه‌گذاری سهام ممتاز، اوراق قرضه شرکتی داخلی و خارجی، اوراق قرضه شرکت‌های سرمایه‌گذاری، اوراق قرضه شهرداری، اوراق قرضه شرکتی، اوراق قرضه حکومتی، گواهی منفعت، قرارداد آتی سود تقسیمی شاخص، قرارداد آتی نوسانات شاخص، قراردادهای آتی نرخ بهره، قراردادهای آتی و اختیار معاملات تک‌سهم می‌شود.

علاوه بر این ژاپن بورس دیگری به نام بورس مالی توکیو دارد. در حال حاضر در این بورس که بورسی مستقل از گروه بورس ژاپن و بورس کالای ژاپن است، قراردادهای آتی و اختیار معاملات ارز، قراردادهای آتی نرخ بهره شبانه، قراردادهای بازار فارکس، قراردادهای شاخص بازار سهام و... معامله می‌شوند.

بورس ملی هند: بورس ملی هند به‌عنوان بزرگ‌ترین‌ بورس فعال کشور هند در سال 1992 میلادی تاسیس شد. در حال حاضر ابزارها و محصولات مالی بورس هند شامل بازار سهام و مشتقات می‌شود. بازار سهام بورس ملی هند شامل بیش از 1300 شرکت پذیرفته شده است و سهام، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، صندوق‌های قابل معامله در بورس ETF، قرض‌دهی و قرض‌گیری اوراق بهادار و برنامه اوراق قرضه طلای ثروت ملی ابزارهای قابل معامله این بازار هستند. همچنین بخش مشتقات بورس ملی هند به سه زیرمجموعه مشتقات سهام، مشتقات نرخ ارز و آتی نرخ بهره تقسیم می‌شود.

در سال 2013 نیز به منظور یکپارچه‌سازی تمام ابزارهای بازار بدهی، بخش تخصصی این بازار در بورس ملی هند راه‌اندازی شد. در این بخش ابزارهای بدهی متنوعی از جمله اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شرکتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه بدون پشتوانه شرکتی معامله می‌شوند.

بورس بین قاره‌ای: بورس بین قاره‌ای به‌عنوان بورس بزرگ و مشهور ایالات متحده آمریکا در سال 2000 میلادی با توجه به نیاز به ایجاد پلت‌فرم معاملاتی الکترونیکی با شفافیت و قابلیت بالا در بازارهای انرژی راه‌اندازی شد. محصولات و ابزارهای مالی قابل معامله در بورس بین قاره‌ای مشتمل بر قرارداد آتی و اختیار معامله روی محصولات کشاورزی، قراردادهای آتی شاخص‌های اعتباری، قراردادهای آتی و اختیار معامله انرژی، قراردادهای آتی و اختیار معامله مشتقات سهام، انواع مختلف قراردادهای آتی و اختیار معامله ارز بسیاری از کشورهای بزرگ دنیا، انواع مختلف قراردادهای آتی و اختیار معامله حمل و نقل خشکی و دریایی، انواع مختلف قراردادهای آتی و اختیار معامله روی نرخ بهره کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت، اختیار معامله و قراردادهای آتی فلزات مختلف و قراردادهای آتی و اختیار معامله روی گازهای گلخانه‌ای در حوزه کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا می‌شود. همچنین در بخش خارج از بورس (OTC) بورس بین‌قاره‌ای نیز معاملات مربوط به گاز طبیعی، برق، نفت خام، محصولات پالایشگاهی و امثال آن به‌صورت نقدی یا با تحویل چند ماهه مورد دادوستد قرار می‌گیرد.

گروه بورس اوراق بهادار لندن: این گروه مالی از بورس اوراق بهادار لندن و شرکت اطلاعات مالی تشکیل شده است. بورس لندن یکی از قدیمی‌ترین بورس‌های جهان است و در سال 1801 در لندن تاسیس شده است. این بورس در سال 2007 با بورس ایتالیا ادغام شد و یکی از متنوع‌ترین بورس‌های اروپا را ایجاد کرد. انواع محصولاتی که در این بورس مورد معامله قرار می‌گیرند شامل سهام، اوراق بدهی، مشتقات، صندوق‌های قابل معامله (ETF)، محصولات ساختاریافته، وارانت پوشش یافته و گواهی‌های سپرده جهانی می‌شود. در این میان بخش اوراق بدهی گروه بورس اوراق بهادار لندن زیر مجموعه‌هایی همچون ابزارهای مالی اسلامی، اوراق قرضه خرده‌فروشی، اوراق قرضه عمده فروشی و گیلتز را در خود جای داده است و ابزار مشتقه مورد معامله در این بورس نیز اختیار معاملات هفتگی شاخص FTSE100، اختیار معاملات و قراردادهای آتی شاخص BIST30، قراردادهای آتی روی سود تقسیمی، قراردادهای آتی و اختیار معاملات تک سهم و قراردادهای آتی سهام سود تقسیمی خنثی را شامل می‌شود.