حفظ محیط‌زیست، بخش مهمی از مدیریت هر صنعت است به همین دلیل بخش صنعت و محیط‌زیست از محورهای اصلی توسعه پایدار هر کشوری محسوب می‌شود. آسیب‌های ناشی از فناوری‌های نوین و تولید انبوه کالاها به حدی است که محیط‌زیست را از یک مسئله حاشیه‌ای به یک دغدغه حیاتی و اصلی تبدیل کرده است. برهمین اساس وزارت صنعت، معدن و تجارت با تقویت واحدهای بازیافت صنعتی در پی بازگرداندن پسماندهای جامد و مایع صنعتی به چرخه تولید است تا آسیب به محیط‌زیست را به حداقل برساند. 

مرکز ملی آمار ایران در آخرین گزارش خود از ویژگی‌های زیست‌محیطی صنایع به بررسی تمامی کارگاه‌های صنعتی که با اشتغال ۱۰ نفر و بیشتر در نقاط شهری و روستایی در سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲ فعالیت می‌کردند پرداخته که براساس نتایج این تحقیقات ۱۴هزار و۶۹۴ کارگاه صنعتی کشور در سال ۱۳۹۲ مشغول به فعالیت بوده‌اند که ارزش‌افزوده حاصل از فعالیت این کارگاه‌ها ۱۱۶هزار و ۳۸۵میلیارد تومان بوده است. بررسی ویژگی‌های زیست‌محیطی این کارگاه‌ها نشان می‌دهد که حدود ۳هزار و ۴۴۱ میلیون مترمکعب آب در فرآیند تولید در طول سال مصرف شده که حدود ۵۱۳میلیون مترمکعب فاضلاب، ۷ میلیون و ۸۳۴ هزار تن پسماند جامد و ۳ میلیون و ۲۷۵ هزار مترمکعب پسماند مایع بر اثر فعالیت‌های صنعتی به جا مانده است. پسماندها شامل مواد جامد، نیمه‌جامد، مایع و گاز هستند که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم براثر فعالیت صنعتی به وجود آمده و از نظر تولیدکننده زاید تلقی می‌شوند. پسماند جامد شامل آهن‌آلات، شیشه، کاغذ و مقوا و پسماند مایع شامل انواع حلال‌ها، شوینده‌ها، اسیدها و بازها می‌شود.

صنایع فلزات اساسی در رتبه نخست

براساس بررسی‌های انجام‌شده ۷ میلیون و ۸۳۴ هزار تن پسماند جامد تولید شده در سال ۹۲ نسبت به سال ۹۱ رشد ۱۰/۲درصدی داشته است. بررسی مقدار پسماند صنعتی جامد به تفکیک نوع فعالیت در سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲ نیز نشان می‌دهد که صنایع تولید فلزات اساسی، تولید سایر محصولات کانی غیرفلزی و صنایع مواد غذایی و آشامیدنی بیشترین مقدار پسماند صنعتی جامد را در بین کارگاه‌های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر در این سال‌ها تولید کرده است. در سال ۱۳۹۲ مقدار پسماند صنعتی جامد تولید شده توسط صنایع تولید فلزات اساسی ۳ میلیون و ۱۹۶ هزار تن بوده که ۴۰/۸درصد کل پسماندهای صنعتی جامد را بر حسب فعالیت داشته است. پسماندهای جامد مربوط به این بخش بیشتر شامل بخش‌های ابتدایی زنجیره تولید صنایع فلزی می‌شود.

بازگشت به چرخه تولید

در همین راستا عباس هاشمی، مدیر کل صنایع فلزی و لوازم‌خانگی وزارت صنعت، معدن و تجارت با تاکید بر اینکه به طور تقریبی تمام پسماندهای صنایع فلزی به چرخه تولید باز می‌گردند گفت: تولید پسماند در انتهای زنجیره تولید صنایع فلزی که منجر به تولید محصولات نهایی می‌شود بسیار اندک است و این سهم قابل توجه بیشتر در ابتدای زنجیره تولید که شامل صنایع معدنی و تولید ورق‌های فلزی می‌شود مشهود است که به طور تقریبی تمام پسماندها دوباره از طریق بازیافت به چرخه تولید باز می‌گردند. هاشمی با بیان اینکه بخشی از پسماندهای صنایع فلزی شامل پسماندهای صنایع الکترونیک است، افزود: در فرآیند تولید باتری پسماند سرب تولید می‌شود که با توجه به ورود آن به چرخه بازیافت و استفاده دوباره در فرآیند تولید هیچ آسیبی به محیط‌زیست وارد نمی‌شود. یکی دیگر از صنایعی که در انتهای زنجیره تولید، پسماند جامد تولید می‌کند صنایع تولید سیم‌های مفتولی و پیچ و مهره است که صددرصد این پسماندها نیز وارد چرخه تولید می‌شود. مدیر کل صنایع فلزی و لوازم‌خانگی وزارت صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه در زمینه حفظ محیط‌زیست باید نسبت به پسماندهای شیمیایی و الکترونیکی حساس بود، افزود: پسماندهای جامد صنایعی همچون تولید باتری‌های خودرو، تولید ورق‌های فلزی و ریخته‌گری و... برای محیط‌زیست آسیب‌زا خواهند بود که با اقدامات وزارت صنعت، معدن و تجارت این امر مدیریت و کمترین آسیب به محیط‌زیست وارد می‌شود. بررسی تولید پسماند در سایر صنایع نیز حاکی از آن است که پس از صنایع فلزات اساسی، سایر محصولات کانی غیرفلزی با ۳۴/۱درصد، صنایع مواد غذایی و آشامیدنی با ۱۴/۱درصد و سایر صنایع با ۱۱درصد مجموع پسماندهای صنعتی را تشکیل می‌دهند.

سهم صنایع غذایی از پسماندهای مایع

سال ۱۳۹۲ در کارگاه‌های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر ۳ میلیون و ۲۷۵ هزار مترمکعب پسماند صنعتی مایع تولید شده است. مقدار پسماند صنعتی مایع کارگاه‌های صنعتی از ۲ میلیون و ۱۰۸ هزار مترمکعب در سال ۱۳۸۸ به ۳ میلیون و ۲۷۵ هزار مترمکعب در سال ۱۳۹۲ رسیده است. بررسی مقدار پسماند صنعتی مایع به تفکیک نوع فعالیت در سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲ نشان می‌دهد که صنایع تولید زغال کک پالایشگاه‌های نفت و سوخت‌های هسته‌ای با ۳۶/۲درصد، صنایع مواد غذایی و آشامیدنی با ۳۴/۶درصد، تولید سایر محصولات کانی غیرفلزی با ۹/۷درصد، تولید منسوجات با ۶/۳درصد، صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی با ۵/۲درصد و سایر صنایع با ۷/۹درصد بیشترین مقدار پسماند صنعتی مایع را تولید می‌کنند. صنایع غذایی و آشامیدنی با توجه به موضوع بهداشت و شست‌وشوی مواد غذایی دارای پسماند قابل توجهی است. در همین زمینه مهدی صادقی‌نیارکی، مدیرکل صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی وزارت صنعت، معدن و تجارت درباره چگونگی تصفیه و استفاده دوباره از این پسماندها گفت: صنایع غذایی از آنجایی که باید از مواد بهداشتی و تمیز تهیه شود درنتیجه آب بالایی برای شست‌وشوی مواداولیه و خطوط تولید مصرف می‌شود، بنابراین به سبب ماهیت تولید، مصرف آب و در نتیجه پساب صنعتی نیز زیاد خواهد بود که وزارت صنعت، معدن و تجارت به کمک سازمان محیط‌زیست آسیب پسماندها به محیط‌زیست را مدیریت می‌کند. صادقی‌نیارکی افزود: بیشتر واحدهای صنایع غذایی به‌ویژه صنایع بزرگ مجهز به سیستم‌های تصفیه هوازی و بی‌هوازی فاضلاب هستند و از این طریق «بی‌اودی» و «سی‌اودی» آب را به حد استاندارد می‌رسانند و آب پسماند را در جهت استفاده دوباره در مصارف دیگر همچون آبیاری گل‌ها و سایر بخش‌های مجاز آماده می‌کنند. مدیرکل صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی وزارت صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه عمده واحدهای صنایع غذایی در شهرک‌های صنعتی مستقر هستند گفت: شهرک‌های صنعتی به سیستم تصفیه پساب و فاضلاب مجهز هستند و پسماندهای مایع در این سیستم‌ها تجمیع می‌شود. دفتر صنایع غذایی وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز بر فرآیندهای تولید این واحدها و رعایت مسائل زیست‌محیطی و بهداشتی نظارت دارد. وی با بیان اینکه تولیدات مواد غذایی مایع بیشترین تولید پسماند مایع را نیز در پی خواهد داشت، اظهار کرد: صنایعی چون لبنیات، آبمیوه، کنسانتره و... بیشترین تولید پسماند مایع را دارد اما به‌طور کلی این موضوع در تمام بخش‌های صنایع غذایی مشاهده می‌شود. مدیرکل صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی وزارت صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه ضایعات در صنایع غذایی اندک است، افزود: عمده ضایعات به وجود آمده نیز قابل بازیافت بوده و در صنایع دیگر قابل استفاده است. به طور مثال، ملات چغندر در کارخانه‌های تولید خمیرمایه و تولید الکل‌های طبی استفاده می‌شود یا از کنجاله‌های بازمانده در کارخانه‌های روغن‌کشی به عنوان خوراک دام استفاده می‌شود. به همین دلیل، پسماندهای جامد در صنایع غذایی چندان به چشم نمی‌آید در صورت وجود نیز در چرخه‌های دیگر تولید مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

اصفهان در صدر تولید پسماند صنعتی

در بررسی پراکندگی جغرافیایی تولید پسماندهای صنعتی، استان‌های صنعتی اصفهان و خوزستان با اختلافی چشمگیر در صدر تولید پسماندهای جامد و مایع صنعتی کشور قرار دارند، دلیل این امر نیز حضور واحدهای تولیدی است که بیشترین پسماندها از طریق آنها تولید می‌شود. براساس آخرین گزارش مرکز آمار، کارگاه‌های صنعتی اصفهان در سال ۹۲ به طور متوسط در هر روز ۵هزار و ۹۲۸ تن و خوزستان ۳هزار و ۹۸۸ تن پسماند جامد تولید کرده‌اند. در همین سال اصفهان نیز در زمینه پسماند مایع با مقدار ۲هزار و ۸۵۹ مترمکعب و خوزستان با ۲هزار و ۱۰۷ مترمکعب به طور متوسط بیشترین مقدار پسماند صنعتی مایع را در روز در بین استان‌های کشور تولید کرده‌اند. در همین زمینه اسرافیل احمدیه، رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت اصفهان درباره اقدامات این استان برای مدیریت پسماندهای جامد و مایع گفت: پسماندهای فلزی با وجود آسیب‌هایی که برای محیط‌زیست دارند و دیر به طبیعت بازمی‌گردند، قابلیت بازگشت به چرخه تولید را دارند. به‌طور کلی بیش از ۹۰درصد پسماندهای فلزات قابل بازیافت هستند که این رقم در پسماندهای مایع به حدود ۶۰درصد می‌رسد.  احمدیه با بیان اینکه بیش از ۱۰ واحد بازیافت صنعتی در این زمینه در اصفهان مشغول به فعالیت هستند، افزود: کیفیت تولید در کاهش ضایعات تاثیر مستقیم دارد.

بنابراین هرچه کیفیت و دقت در تولید بالاتر رود به طور قطع با ضایعات کمتری در فرآیند تولید رو به رو خواهیم بود. البته ورود این مواد به چرخه تولید و بازیافت ضایعات درآمدی را برای واحدهای تولیدی درپی خواهد داشت اما به هر ترتیب کاهش ضایعات به نفع تولید و محیط‌زیست خواهد بود. وی با بیان اینکه عمده شهرک‌های صنعتی اصفهان به تصفیه‌خانه‌های فاضلاب مجهز هستند، گفت: عمده پسماندهای مایع صنعتی از طریق تصفیه‌خانه‌ها بازیافت می‌شود وآب را به چرخه تولید باز می‌گرداند. احمدیه با اشاره به صنایعی که در اصفهان بیشترین پسماندها را تولید می‌کنند، افزود: صنایع غذایی و فلزی پسماندهای قابل توجهی دارند اما با این وصف فرآیند بازیافت آنها به آسانی انجام می‌شود و بازیافت صنایع شیمیایی چون رنگرزی نساجی، و... با دشواری بیشتری روبه‌رو است. رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت اصفهان با اشاره به اینکه برای نخستین‌بار در کشور یک واحد بازیافت پسماندهای بیمارستانی برای تولید برق نیز به‌زودی در اصفهان به بهره‌برداری خواهد رسید، گفت: این واحد صنعتی زباله‌های بیمارستانی و خطرناک را به مواد قابل دفع در طبیعت که به محیط‌زیست آسیبی نرساند، تبدیل می‌کند و پس از آن، این مواد برای تولید انرژی برق استفاده خواهد شد. فرآیند تکمیل این واحد صنعتی رو به اتمام است و با صدور مجوز از سوی سازمان محیط‌زیست پروانه بهره‌برداری آن به‌زودی صادر خواهد شد. بنا بر این گزارش، میزان پسماندهای صنعتی به‌ویژه در بخش صنایع فلزی و صنایع غذایی بالاست اما به دلیل آنکه این پسماندها قابلیت بازیافت و استفاده دوباره در چرخه تولید یا مصارف دیگر را دارند، هزینه چندانی متوجه محیط‌زیست و صنایع کشور نمی‌کنند و با مدیریت این موضوع از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت و تقویت واحدهای بازیافت صنعتی به طور قطع آسیب‌های کنونی نیز به حداقل خواهد رسید.