فروریزش‌های سه ماه اخیر در نقش زلزله خاموش، اگرچه با «خشکسالی ناشی از افت بارش و پوک شدن زمین در اثر تشدید برداشت آب از چاه‌ها» مرتبط است؛ اما ردپای «گودبرداری‌های عمیق برج‌سازها و اختلال در مسیر قنوات» نیز در این حوادث دیده می‌شود. زمین‌شناسان با تاکید بر ضرورت اعلام وضعیت فوق‌العاده در پایتخت، خواستار تعلیق فعالیت‌های عمرانی مرتبط با زیرزمین شهر شدند.

زمین‌شناسان خواستار «اعلام وضعیت فوق العاده در پایتخت» شدند؛ تشریح 1+3 علت «35 فروریزش زنجیره‌ای»

زلزله خاموش در تهران

• ردپای گودبرداری‌های عمیق برج‌سازها در حوادث اخیر

• تهیه دو طرح جداگانه برای مهار تحرکات زیرزمین شهر

کارشناسان و صاحبنظران زمین‌شناسی، لرزه‌شناسی و مدیریت بحران پایتخت با شناسایی وقوع 35 حادثه «فروریزش زمین» طی سه ماه اخیر در مناطق مختلف شهر تهران معتقدند: به دلیل وضعیت غیرعادی فضاهای زیرسطحی شهر باید تا شناسایی نحوه مقابله با پدیده فروریزش، در پایتخت «وضعیت فوق‌العاده» اعلام شود به این معنی که هر گونه عملیات عمرانی زیرزمینی و گودبرداری‌های عمیق ساختمانی (ساخت‌وساز با طبقات منفی زیاد) فعلا تعلیق شود.مطابق با تحقیقات زمین‌شناسان و براساس آخرین بازنگری‌های صورت گرفته از میان 10‌کشور پرخطر دنیا، ایران رتبه سوم را در نقشه مناطق پرخطر دارا است و یکی از مهم‌ترین بحران‌های پایتخت که در مناطق مختلف شهر به ویژه جنوب پایتخت در حال رخ دادن است، پدیده «فروریزش» یا «فروچاله‌» زنجیره‌ای است که طی سه ماه اخیر دست کم 35 بار در ابعاد مختلف اتفاق افتاده است. حوادثی از جمله خیابان شهران، پیامبر و... نمونه بارز و حادثه ساز این پدیده بوده است که به اشتباه از سوی برخی مدیران با عنوان پدیده فرونشست از آن یاد شده است. براساس بررسی‌های کارشناسان پدیده فروریزش در حکم «زلزله خاموش تهران» محسوب می‌شود و تکرار آن در چند ماه اخیر نشانه‌ای از وضعیت غیرعادی زیرسطح شهر تهران است که از 3 عامل «انسان ساز» به علاوه یک عامل «طبیعی» سرچشمه می‌گیرد.

علی بیت‌‌اللهی، مدیر بخش خطرپذیری و زلزله‌شناسی مهندسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر وضعیت غیرعادی زیرسطح شهر تهران، معتقد است: زمین ناهمگن پایتخت به دلیل وجود قنات‌ها، خاک سست و رانش زمین مستعد شکل‌گیری پدیده فروریزش است. در عین حال سه عامل انسانی بی‌توجه به وضعیت غیرعادی زیر زمین تهران، تکرار و گسترش ابعاد این پدیده را رقم زده است.به گفته این صاحب نظر زمین‌شناسی فرونشست یک پدیده طبیعی است که از افت سطح آب‌های زیرزمینی در دشت تهران ناشی می‌شود اما پدیده فروریزش از تغییر لایه‌های زیرزمینی شهر به واسطه فعالیت‌های انسانی نشات می‌گیرد که منجر به ایجاد حفره‌هایی در سطح زمین شهر می‌شود.

سرچشمه انسانی زلزله خاموش

بررسی‌های اخیر انجام شده در مورد شناسایی سرچشمه اصلی بروز حادثه فروریزش، گودبرداری‌های عمیق ساختمانی، حفاری‌های زیرزمینی و قنات‌ها را به‌عنوان سه عامل اصلی معرفی کرده است. در بررسی عامل اول ردپای گودبرداری‌های عمیق برج‌سازها در فروریزش‌های زنجیره‌ای اخیر دیده می‌شود. بیت‌اللهی در توضیح چگونگی اثرگذاری این عوامل در وقوع حادثه فروریزش می‌گوید: تاسیس ساختمان‌های با طبقات زیرزمینی زیاد منجر به گودبرداری عمیق چند متری در زیر زمین شده است. این گودبرداری‌ها با تغییر مسیر آب‌های زیرزمینی، موجب آب‌شستگی و در نهایت ایجاد حفره‌های زیرزمینی می‌شوند. به مرور زمان بزرگ شدن این حفره‌های زیرزمینی به واسطه ارتعاشات ترافیکی، منجر به ریزش سطح زمین می‌شود.

طی چند سال اخیر عمده گودبرداری‌های ساختمانی با عمق حداقل 30 متر (بیش از 10 طبقه منفی) در مناطق مختلف شهری انجام شده است این در حالی است که در سال‌های پیشین حداکثر تعداد طبقات زیرزمینی احداث شده برای ساختمان‌ها معادل دو طبقه بود. بیت‌اللهی حفاری‌های زیرزمینی از جمله عملیات عمرانی مربوط به مترو را دومین عامل معرفی می‌کند. به گفته او حفاری‌های زیرسطحی در برخی مناطق بدون رعایت ملاحظات مهندسی و پیشگیرانه صورت می‌گیرد که ریزش‌هایی را در عمق زمین شکل می‌دهد. این ریزش در برخی زمان‌ها تا سطح زمین ادامه پیدا کرده و حفره‌هایی را در سطح زمین ایجاد می‌کند.تحقیقات کارشناسان زمین‌شناسی نمونه غالب اثرگذاری این عامل را در حفاری‌های مربوط به خط 6 مترو که با روش‌های سنتی و نداشتن GPS اجرایی می‌شود، عنوان می‌کنند.مدیر بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همچنین می‌گوید: وجود رشته‌های ممتد قنات‌ها در شهر تهران نیز سومین عامل بروز زلزله خاموش تهران شناسایی شده است. عدم شناسایی محل دقیق برخی از قنات‌های شهر تهران که از شمال تا جنوب شهر تهران کشیده شده‌اند و در عین حال در عمق کمتری قرار گرفته‌اند با اجرای برخی عملیات عمرانی به ایجاد فروریزش منجر می‌شود. بیت‌اللهی با اشاره به گستردگی وقوع حادثه فروریزش در سطح شهر تهران با توجه به آمار 35تایی این حادثه در سه ماه اخیر تاکید می‌کند: تعداد زیادی از این حوادث به دلیل ابعاد ناچیز آن اطلاع رسانی نشده است.

عامل طبیعی فروریزش‌های پایتخت

علاوه بر این سه عامل، مطالعات کارشناسان زمین‌شناسی نشان می‌دهد خروج آب‌های زیرزمینی و جایگزین نشدن دوباره آنها، کاهش بارندگی و ضربه ناشی از خشکسالی به زیرزمین، مداخله در طبیعت و دستکاری رود دره‌ها و مسیرهای جریان‌های آب‌های سطحی از طریق ساخت بزرگراه‌ها و ایجاد سیستم فاضلاب(اگرچه ایجاد این سیستم به نفع شهر است اما دارای عوارض در زیر سطح زمین است) چهار عامل بروز پدیده فرونشست در شهر تهران است. فرونشست زمین که یک پدیده طبیعی محسوب می‌شود با ایجاد حفره‌های متعدد در زیر زمین منجر به فروریزش در سطح شهر تهران شده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که افزایش مداخلات انسانی در طبیعت سبب شده میزان فرونشست زمین از 17 سانتی متر در سال 84 به 36 سانتی متر در سال 89 افزایش پیدا کند. به این معنی که فرونشست زمین در تهران روزانه یک میلی‌متر اتفاق می‌افتد. این در حالی است که رکورد فرونشست زمین به شهر مکزیکوسیتی با 32 سانتی متر در سال تعلق دارد.

احمدصادقی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز ریزدانگی خاک، خشکسالی، خشک شدن قنوات، نشت آب در شبکه‌های قدیمی و نبود کانال تاسیسات مشترک شهری را از مهم ترین عوامل افزایش میزان فرونشست زمین می‌داند و در این باره این‌طور می‌گوید: در این حوزه بیش از یک سال با تحقیقات و مطالعات متعدد تذکرهایی درباره فراگیر شدن این پدیده در نواحی مختلف شهری داده شده است.در عین حال تازه‌ترین تحقیقات سازمان زمین‌شناسی کشور نشان می‌دهد: پدیده فرونشست از جنوب تهران به سمت مناطق مرکزی در حال نفوذ است. از این رو از محدوده خیابان انقلاب به سمت جنوب تهران که عمده واحدهای مسکونی موجود در آن به شکل ریزدانه است هم‌راستا با احداث فاضلاب شهری و ممنوعیت ورود آب به سفره‌های آب زیر زمینی بر وسعت پدیده فرونشست زمین افزوده می‌شود. در حال حاضر مناطق12،17 و 18 به شدت در معرض بروز پدیده فرونشست قرار دارند.

دو اقدام عملی اولیه

صاحب‌نظران و کارشناسان شهری علاوه بر هشدار در مورد وضعیت غیرعادی زیرسطح زمین پایتخت، از آغاز دو اقدام عملیاتی جدید برای مقابله با خطرات و آسیب‌های ناشی از پدیده فروریزش خبر می‌دهند. براین اساس دو طرح جداگانه از سوی مرکز تحقیقات راه و مسکن و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران برای مهار تحرکات زیرزمین به دولت ارسال شده است. بیت‌اللهی می‌گوید: پس از حادثه شهران، با مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، مدیریت شهری موظف به شناسایی محل دقیق تقاطع‌های مسیر مترو با شبکه شریان‌های حیاتی شهر شدند. با این وجود با وقوع حادثه خیابان پیامبر و شناسایی مجموعا 35 حادثه فروریزش در شهر طی سه ماه اخیر، در کارگروه زلزله مرکز راه، مسکن و شهرسازی کمیته‌ای به نام «کمیته قنوات» شکل گرفت.

او ادامه می‌دهد: این کمیته مسوولیت دارد مسیر قنات‌های تهران را در نقشه‌های مجزا شناسایی و تفکیک کند تا در زمان حفاری‌های مربوط به مترو و گودبرداری‌های عمیق ساختمان‌ها مورد استفاده قرار گیرد. به گفته وی بنا شده است با تصویب این نقشه‌ها در دولت، در زمان صدور پروانه‌های ساختمانی، این نقشه‌ها به ویژه در ساختمان‌هایی که دارای طبقات منفی زیاد هستند، ملاک عمل قرار گیرد. این صاحب نظر حوزه زمین‌شناسی تاکید دارد وضعیت زیرسطح شهر تهران عادی نیست و همین عامل موجب می‌شود هرگونه اعمال تغییر در زیر زمین شهر، حادثه جدیدی از فروریزش را رقم بزند از این رو لازمه تصمیم‌گیری جدید برای هر نوع عملیات جدید در زیرسطح شهر تهران شناسایی مسیر دقیق قنات‌ها و تصویب آن به شکل یک «قانون» است. صادقی نیز از بررسی نهایی طرحی در کمیسیون زیربنایی هیات دولت خبر می‌دهد.

او می‌گوید: پس از انجام مطالعات متعدد و تکرار حوادث فروریزش در شهر تهران، جلسات متعددی با کارشناسان و متخصصان این حوزه برگزار شد. در نهایت طرحی آماده و به هیات دولت ارسال شد. در قالب این طرح که روز گذشته آخرین جلسه جمع‌بندی آن سپری شد، بنا داریم طرح جامعی را در مورد اقدامات عملیاتی لازم و اضطراری مربوط به تاسیسات زیرسطحی، مدیریت منابع آب زیرزمینی و نکات ایمنی لازم در گودبرداری‌های ساختمانی تدوین کنیم و به اجرا در آوریم.

به گفته وی حوادث اخیر نشان داد که به لحاظ قانونی مرجع واحد و مشخصی برای تعیین ریشه بروز پدیده فروریزش وجود ندارد. بنابراین سکوت قانون در این حوزه سبب پاس‌کاری مسوولیت سازمان‌ها و دستگاه‌های مسوول در زمان وقوع حوادث اخیر شده است. این در حالی است که می‌توان از ظرفیت تخصصی کارشناسان رسمی دادگستری در شناسایی عوامل بروز حادثه به شکل مطلوب بهره برد.

او تاکید دارد وجود مرجع قانونی واحد به‌عنوان «فرمانده» در زمان وقوع بحران‌های شهری می‌تواند به روند مدیریت آنها کمک کند اما در حال حاضر هر سازمان دخیل در مدیریت شهری، عوامل بروز حادثه را از دیدگاه خود معرفی و تحلیل می‌کند.از این رو کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه زمین‌شناسی پیشنهاد می‌دهند اعلام وضعیت فوق‌العاده برای زیرسطح شهر تهران سبب می‌شود تا زمان شناسایی مسیر دقیق قنات ها، تهیه طرح جامع و عملی برای مدیریت در زمان بحران و دستورالعمل مناسب گودبرداری‌های عمیق، به حالت تعلیق درآید.