نخستین بار چند سال پیش علی‌اکبر محرابیان - وزیر وقت صنایع و معادن، از خودکفایی کشور در زمینه تامین نیاز به فولاد خام سخن گفت. او حتی زمانی را هم برای برپایی جشن خودکفایی فولاد تعیین کرد؛ جشنی که هرگز برپا نشد.

در تازه‌ترین اظهارنظر نیز وجیه‌الله جعفری - سرپرست سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)، گفته که با بهره‌برداری از چند پروژه، ایران امسال همچون سیمان در زمینه تولید فولاد نیز به خودکفایی خواهد رسید و حتی می‌تواند به صادرکننده فولاد نیز تبدیل شود. جالب اینجاست که غضنفری - وزیر صنعت، معدن و تجارت، نیز پیشتر گفته بود که ایران تا پایان برنامه پنجم صادرکننده فولاد می‌شود.

این اظهارنظرها در حالی است که براساس پیش‌بینی‌های موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی تولید فولاد کشور در سال جاری 14.41 میلیون تن و در همین حال مصرف فولاد 26 میلیون تن برآورد می‌شود.

همچنین پیش بینی می‌شود مصرف فولاد ایران تا سال 1394 به 35.2 میلیون تن برسد، درحالی که تولید فولاد ایران برای آن سال 19.63 تخمین زده می‌شود. به این ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که براساس پیش‌بینی‌های موسسه دولتی مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، ایران دست‌کم تا سال 1394 یعنی تا سه سال دیگر به خودکفایی در زمینه تولید فولاد دست نخواهد پیدا کرد. براساس آمار ایران در حال حاضر یکی از بزرگترین واردکنندگان فولاد در جهان محسوب می‌شود. دو سوال کلیدی درباره خودکفایی فولاد اما فارغ از این‌‌که جشن خودکفایی در فولاد خام قرار است در چه تاریخی برگزار شود، کارشناسان دو سوال کلیدی را در این زمینه مطرح کرد‌ه‌اند. سوال اول این‌که دقیقا منظور از خودکفایی در فولاد خام چیست و سوال دوم هم این‌که آیا ایران هم‌اکنون قادر است کل نیاز خود به فولاد خام را از تولید داخل تامین کند؟

البته در رابطه با سوال نخست، محرابیان - وزیر وقت صنایع و معادن، اعتقاد داشت که جشن خودکفایی فولاد به این معنی نیست که از واردات جلوگیری شود.

دبیر انجمن تولیدکنندگان فولاد نیز ضمن موافقت تلویحی با اظهارات وزیر سابق گفته که این‌که بخواهیم خودمان همه نیازهایمان را در صنعت فولاد تامین کنیم، شاید چندان اقتصادی نباشد.

به گفته رسول خلیفه سلطان، هیچ کشوری نمی‌تواند بگوید در یک صنعت خاص خودکفا شده است، زیرا در هر صورت یا در زمینه‌ تامین مواد اولیه یا در تامین تجهیزات مورد نیاز خود مجبور است که دست به واردات بزند یا با کشورهای دیگر مشارکت کند؛ بنابراین می‌توان گفت که همیشه خودکفایی به طور کامل قابل دسترسی نیست.

او با بیان این‌که خودکفایی و خوداتکایی دو مقوله متفاوت هستند، گفت: خودکفایی در صنعت فولاد شاید به این معنا باشد که تراز تجاری ایران در زمینه صادرات و واردات فولاد تقریبا با هم برابر باشد که به نظر می‌رسد کشور بتواند در آینده نزدیک به چنین وضعیتی برسد.

به گفته او در صورتی که ظرفیت نصب شده در صنعت فولاد کشور ملاک خودکفایی باشد، می‌توان گفت که تقریبا به خودکفایی لازم رسیده‌ایم؛ هرچند هنوز بخشی از ظرفیت تولید فولاد در کشور بدون استفاده مانده است.

واردات بی‌رویه فولاد

ایران در حال حاضر، با اختلاف زیاد دومین فولادساز بزرگ منطقه خاورمیانه پس از ترکیه به شمار می‌رود. بر اساس آمار منتشر شده از سوی انجمن جهانی فولاد در سال 2011 میلادی، ایران بعد از ترکیه به عنوان دومین فولادساز بزرگ منطقه خاورمیانه شناخته شد.

بر این اساس، در سال گذشته میلادی تولید فولاد خام در ترکیه به 34.1 میلیون رسید و این در حالی است که در همین مدت ایران 13 میلیون تن فولاد خام تولید کرد. به این ترتیب تولید فولاد ایران کمتر از نصف تولید فولاد ترکیه بوده است.

در شرایطی که وزارت صنعت، معدن و تجارت ایجاد تعادل میان نیاز داخل با تولید داخل در زمینه فولاد خام را یکی از ملاکهای خودکفایی کشور در این حوزه اعلام کرده که در همین حال تولیدکنندگان داخلی فولاد به ویژه در بخش خصوصی به شدت از واردات بی‌رویه فولاد و محصولات فولادی به کشور گلایه دارند.

واردات بی‌رویه‌ای که به نظر می‌رسد با وجود دامپینگ خارجی‌ها و به ویژه چینی‌ها در هر صورت باعث بلااستفاده ماندن بخشی از ظرفیت تولید داخل شده است.

کارشناسان اعتقاد دارند که صنعت فولاد ایران در زمینه تامین تجهیزات موردنیاز خود هنوز در بسیاری از بخشها اتکای زیادی به واردات داشته و در این بین اعمال تحریمهای بین‌المللی نیز مشکلات زیادی را برای فولادسازان داخلی به وجود آورده است.

هدف‌گذاری 56 میلیون تنی

بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده در افق سند چشم‌انداز 20 ساله، ایران باید به تولید سالانه 56 میلیون تن فولاد دست پیدا کند که هم‌اکنون فقط 13 میلیون تن آن در داخل تولید می‌شود و حتی از هدف 17 میلیون تنی برنامه چهارم نیز عقب مانده‌ است.

از طرفی دیگر در بین کشورهای خاورمیانه فقط ایران توانایی خودکفایی در تولید فولاد را دارد که این موضوع به دلیل وجود ذخایر گاز و سنگ‌آهن فراوان در آن است. هم‌اکنون در ایران و شش کشور عضو شورای همکاری خلیج‌فارس بیش از 10 میلیارد دلار پروژه برای تولید فولاد برنامه‌ریزی شده یا در دست اجرا است که بر مبنای ارزش دلاری، نیمی از این پروژه‌ها در ایران تعریف شده‌اند.

از حدود 37 پروژه تولید فولاد در کشورهای حوزه خلیج‌فارس که در مراحل مختلف اجرا هستند، 18 پروژه متعلق به ایران است؛ به طوری که مجتمع فولاد مبارکه با ظرفیت پنج میلیون تن در سال، ذوب‌آهن اصفهان با ظرفیت 3.6 میلیون تن در سال و فولاد خوزستان با ظرفیت 2.4 میلیون تن در سال عمده‌ترین تولیدکنندگان ایران به شمار می‌روند.

از طرفی در بین کشورهای خاورمیانه، ایران تنها کشوری است که برای تولید فولاد به سنگ‌آهن وارداتی وابسته نیست و ذخایر سنگ‌آهن ایران 4.5 میلیون تن برآورد شده که در پنج استان اصلی کشور قرار گرفته‌اند. در خاورمیانه بیشترین توجه معطوف به افزایش تولید فولاد خام است و 60 درصد از کل این افزایش به ایران تعلق دارد و از لحاظ ارزش، نورد فولاد بیش از یک پنجم برنامه افزایش تولید را تشکیل می‌دهد.