رمزگشایی از پشت صحنه تصمیم غافلگیرکننده اوپک برای کاهش تولیدات
بازار نفت پس‌از توافق بزرگان

اعضای اوپک بالاخره بعد از ماه‌ها مذاکره که بعضا به جدال نیز کشیده می‌شد، چهارشنبه هفته گذشته بر سر کاهش تولید این سازمان به توافق رسیدند. ظرف 8 سال اخیر، اولین بار است که اوپک تصمیم به کاهش تولید خود می‌گیرد. در پی این اتفاق قیمت نفت روز چهارشنبه بیش از 4 دلار معادل حدود 9 درصد رشد را تجربه کرد که بیشترین رشد روزانه ظرف 9 ماه اخیر بود. رشد قیمت‌ها یک روز پس از اعلام نتایج نشست 171 اوپک ادامه یافت، نفت برنت به بیش از 53 دلار رسید و نفت خام آمریکا نیز برای اولین‌بار در قیمت‌های بیش از 51 دلار معامله شد. به گزارش بلومبرگ، در روزهای اخیر نیز حجم معاملات در بازار آتی به دو برابر میانگین 100 روزه خود رسیده و نفت بیشترین رشد هفتگی خود را از هفته منتهی به 26 سپتامبر تجربه کرده است. قیمت نفت برنت نسبت به پیش از نشست رشد 16 درصدی را تجربه کرد، نفت خام آمریکا در این مدت 13درصد افزایش یافته است.

در وین چه گذشت؟

اوپک در حالی روز چهارشنبه در صد و هفتاد و یکمین نشست خود به توافق دست یافت که تا صبح این روز همه چیز در هاله‌ای از ابهام قرار داشت، به‌طوری‌که بازار نفت شانس حصول توافق در اوپک را 30 درصد می‌دانست. در واقع در چند روز منتهی به نشست، اختلاف بین اعضا به بیشترین سطح خود رسیده بود به‌طوری‌که شاهد لغو چند نشست از پیش برنامه‌‍‌ریزی شده این سازمان از جمله نشست مشترک بین کشورهای عضو و غیرعضو در روز دوشنبه و صبحانه کاری بین هیات عامل اوپک در روز سه‌شنبه بودیم. با این حال روز چهارشنبه اوپک رویدادی تاریخی را رقم زد.

بر‌اساس توافق انجام شده، اوپک تولید خود را از اولین ماه سال میلادی جدید (ژانویه) به مدت 6 ماه به سطح 32/5 میلیون بشکه در روز خواهد رساند. این در حالی است که بر اساس آخرین آمار تولید این سازمان در ماه اکتبر بیش از 33/6 میلیون بشکه در روز بوده است، در واقع بر اساس این توافق 4/5 درصد یعنی حدود 1/2 میلیون بشکه از تولید روزانه کشورهایی در اوپک که توان کاهش تولید دارند، کاسته خواهد شد. بین 14 عضو این سازمان، لیبی و نیجریه که به دلیل جنگ‌های داخلی در حال حاضر کمتر از توان خود نفت تولید می‌کنند، از این طرح معاف شدند. همچنین اندونزی که تنها عضو واردکننده نفت اوپک است، با کاهش تولید مخالفت کرد و بر این اساس تصمیم‌ گرفته شد عضویت این کشور مجددا از اوپک لغو شود. اندونزی از سال 1962 تا 2009 میلادی در اوپک عضویت کامل داشت، اما به دنبال کاهش تولید نفت و افزایش مصرف داخلی این کشور به واردکننده نفت تبدیل شد، از این رو خواهان لغو عضویت خود از اوپک شد. بر این اساس، تا سال 2015 از عضویت این سازمان خارج شد و از اوایل سال جاری میلادی مجددا به عضویت این سازمان درآمد. برخی کارشناسان بر این باور بودند که عضویت اندونزی به‌عنوان یک کشور واردکننده در اوپک نشان از کاهش نقش این سازمان به‌عنوان یک اهرم کنترلگر قیمت‌ها است.

مبنای کاهش تولید کشورهای عضو، مقدار تولید آنها بر اساس آمار منابع ثانویه در ماه اکتبر در نظر گرفته شده است، اما درخصوص ایران بیشترین متوسط سالانه تولید کشور ظرف 16 سال اخیر بر اساس منابع ثانویه مبنای کاهش تولید در نظر گرفته شده است. بیشترین مقدار تولید ایران حدود 3/975 میلیون بشکه و متعلق به سال 2005 است که با کاهش 4/5 درصدی به حدود 3/8 میلیون بشکه می‌رسد. بر اساس آمار منابع ثانویه تولید ایران در ماه اکتبر بیش از 3/7 میلیون بشکه بوده، بنابراین ایران بین 11 عضو اوپک که مشمول سهمیه‌بندی شده است، اجازه دارد ظرف 6 ماه آینده 90 هزار بشکه به تولید خود بیفزاید.

اوپک همچنین توافق یاد شده را منوط به همکاری کشورهای غیر‌عضو کرده است. اوپک اعلام کرده که تنها در صورتی حاضر به کاهش این مقدار از تولید خود خواهد شد که تولیدکنندگان خارج از این سازمان 600 هزار بشکه تولید خود را کاهش دهند. روسیه به‌عنوان بزرگترین تولیدکننده جهان و به‌عنوانی کشوری غیرعضو اوپک اعلام کرده که 300 هزار بشکه از تولید روزانه خود خواهد کاست. با این حال روسیه مشخص نکرده است از چه مبنای تولیدی حاضر به کاهش 300 هزار بشکه‌ای تولید است. قرار است کشورهای عضو و غیرعضو اوپک در نشستی که 9 دسامبر در وین برگزار می‌شود درخصوص کاهش تولید کشورهای خارج از اوپک به توافق برسند. با این حال بلومبرگ به نقل از یک منبع آگاه اعلام کرد که روسیه در حال رایزنی با اعضای اوپک است که این جلسه را به 10 دسامبر موکول و آن را در مسکو برگزار کند.

نقش روسیه و ایران در توافق تاریخی

همان‌طور که گفته شد، اختلافات بین اعضای اوپک تا یک روز پیش از برگزاری نشست 171 در بیشترین سطح خود قرار داشت، اما روز سه‌شنبه انجام مذاکراتی که ایران در محوریت آن قرار داشت موجب نزدیک شدن نظرات بین اعضای اوپک شد. یکی از این مذاکرات که به گفته بسیاری از تحلیلگران نقطه عطفی در مذاکرات اوپک محسوب می‌شود مذاکره تلفنی رئیس‌جمهوری کشورمان و ولادیمیرپوتین، رئیس‌جمهوری روسیه بود. هرچند درباره جزئیات مکالمه دو طرف خبرهای چندانی در دست نیست، اما به نظر می‌رسد در این تماس پوتین قول کاهش 300 هزار بشکه‌ای تولید خود را به ایران داده است. همچنین برخی رسانه‌ها اعلام کردند که روسیه سعی در این داشته که با نزدیک کردن دیدگاه تهران و ریاض زمینه توافق اوپک را ایجاد کند. به گزارش رویترز، رئیس‌جمهوری روسیه به گونه‌ای رفتار کرد که عقب‌نشینی عربستان برای کاهش تولید نفت شکست این کشور ارزیابی نشود و همچنین از ایران خواسته است که روی موضوع موفقیت ایران و عقب‌نشینی عربستان از مواضع خود مانور خبری ندهد. آن‌طور که خبرگزاری رویترز به نقل از برخی منابع آگاه اعلام کرده است، بعد از مکالمه تلفنی پوتین و روحانی، رئیس‌جمهور به همراه وزیر نفت برای اخذ اجازه درخصوص رای ایران در نشست اوپک به رهبری مراجعت کرده و با اجازه از ایشان با پیشنهادهای اوپک در‌باره سطح تولید ایران موافقت می‌کنند.

روسیه پیش از این نیز مذاکراتی با عربستان برای افزایش همکاری در بازارهای جهانی نفت و افزایش قیمت این کالا داشت که چندان موفق به نظر نمی‌رسید. پوتین در‌‌ حاشیه اجلاس گروه 20 که سپتامبر سال جاری در پکن برگزار شد، با محمد بن سلمان جانشین ولیعهد عربستان دیدار و در‌باره کاهش تولید نفت مذاکره و توافق کرد. حتی وزرای انرژی دو کشور تفاهمنامه‌ای را در این باره به امضا رساندند. با این حال می‌توان گفت نشانه‌های توافق نشان می‌دهد ایران همچنان برنده بی‌چون و چرای توافق اوپک است. ایران تنها کشوری است که در اوپک اجازه دارد تولید خود را افزایش دهد.

به غیر از ایران، دیگر تولیدکنندگان نفت که به دلیل افت قیمت‌ها با کسری بودجه مواجه شده‌اند از برندگان توافق اوپک محسوب می‌شوند، اما در این میان برخی کشورهای مصرف‌کننده از جمله ژاپن، آمریکا و کشورهای اروپایی که از سمت تورم پایین آسیب دیده بودند حال با افزایش قیمت‌ نفت با رشد تورم مواجه خواهند شد و از این موضوع سود خواهند برد، اما شرکت‌های بزرگ نفتی دیگر برندگان توافق اوپک خواهند بود، اما شاید بزرگ‌ترین برنده توافق نفتی اوپک را باید تولیدکنندگان نفت شیل دانست. شرکت‌هایی که با شروع افت قیمت‌ها در میانه سال 2014 پیش‌بینی می‌شد به سرعت از میدان خارج شده و ورشکسته شوند اما آنها با کاهش هزینه‌های خود و افزایش بهره‌وری منتظر روزی ماندند که عربستان و متحدانش در اوپک تن به کاهش تولید دهند، اما مصرف‌کنندگان نهایی، یعنی رانندگان خودرو و شرکت‌های هواپیمایی بزرگ‌ترین‌ بازندگان توافق اوپک محسوب می‌شوند چراکه از این پس باید قیمت بیشتری برای خرید یک لیتر سوخت بپردازند.

نتیجه اقدام اوپک

توافق اوپک ظرف دو روز موجب رشد بیش از 5 دلاری قیمت‌ها شد و تنها روز گذشته نفت افت محدودی را تجربه کرد که اصلاح قیمتی بوده و طبیعی به نظر می‌رسد. با این حال گمانه‌های متفاوتی درخصوص میزان تاثیر توافق اوپک بر قیمت نفت در میان‌مدت و بلند‌مدت مطرح می‌شود. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که توافق اوپک تنها در کوتاه‌مدت توان اثرگذاری بر قیمت‌ها را دارد و در میان‌مدت و بلندمدت با افزایش تولید نفت از سوی تولیدکنندگان نفت شیل و حوزه نفت‌خیز دریای شمال بازار مجددا با مازاد عرضه مواجه شده و قیمت‌ها کاهش می‌یابد. از سویی بازار نفت بخش قابل توجهی از تاثیر توافق اوپک بر قیمت‌ها را پیش‌خور کرده است، از این رو از این پس قیمت‌ها چندان رشد نخواهند کرد.

به‌طور مثال، موسسه اعتبار سنجی مودیز اعلام کرد به‌رغم توافق اوپک مبنی بر کاهش تولید، به دلیل مازاد عرضه، میزان بالای ذخایر جهانی و رشد اندک تقاضا، پیش‌بینی خود را برای قیمت نفت در سال‌های 2017 و 2018 تغییر نمی‌دهد. به گزارش نیوز یوروپ، مودیز اعلام کرد قیمت نفت خام وست تگزاس اینترمدیت در سال‌های 2017 و 2018 بشکه‌ای 45 دلار و قیمت نفت بر‌نت در سال‌های 2017 و 2018 بشکه‌ای 50 دلار خواهد بود. مودیز همچنین پیش‌بینی کرد قیمت نفت در سال 2019 بشکه‌ای 55 دلار خواهد بود.‌تری مارشال، معاون موسسه اعتبارسنجی مودیز، می‌گوید: «در سال 2016 بازار نفت به دلیل گمانه‌زنی‌ها درباره توافق اوپک بر سر کاهش تولید، رشد کرد. حتی با وجود این مساله که سرانجام اوپک درمورد کاهش تولید توافق کرد، انتظار نداریم که تا نیمه اول سال 2017 توازن جهانی تولید و تقاضا رخ دهد زیرا اجرای توافق اوپک دشوار است.»

با این حال برخی دیگر از موسسات و کارشناسان رشد قیمت نفت در پی توافق اوپک را برآورد کرده‌اند. به‌طور مثال موسسه گلدمن ساکس پیش‌بینی کرده که قیمت نفت در پی توافق اوپک به متوسط 55 دلار در سال 2017 برسد، این موسسه همچنین پیش‌بینی کرده است که در صورت همکاری کشورهای غیرعضو و کاهش حداقل 350 هزار بشکه‌ای تولید از سوی آنان شاهد رسیدن قیمت‌ها به بالای 60 دلار باشیم. موسسه مورگان استنلی نیز مانند گلدمن ساکس به رشد قیمت نفت با موتور توافق اوپک خوش‌بین است و احتمال می‌دهد قیمت‌ها به بیش از 60 دلار بر بشکه برسد.

اما تحلیلگر ارشد بازارهای کالایی بانک SEB AB، بر این باور است که توافق اوپک رشد سریع قیمت‌ها در نیمه اول سال 2017 را موجب می‌شود اما با افزایش تولید نفت شیل در نیمه دوم سال 2017 مجددا قیمت‌ها در مسیر کاهشی قرار خواهند گرفت. با این حال بسیاری از مقامات کشورهای عضو اوپک بر این باورند که فارغ از هر مقدار تاثیری که توافق اوپک بر بازار نفت و قیمت‌ها داشته باشد، بازگشت اوپک و احیای مجدد این سازمان برای آنها اهمیت ویژه‌ای دارد. بیژن زنگنه، وزیر نفت کشورمان نیز با بیان اینکه اوپک دوباره زنده شد در این خصوص اعلام کرد: «اوپک از نشست الجزایر تکانی خورد و در نشست 171 مجددا احیا شد.» به گفته وی، ١٠ آذرماه ٩٥ یعنی روز برگزاری نشست 171، روزی تاریخی برای اوپک بود. اوپک همواره نشان داده که سازمان مهمی بوده و تنها سازمان جهان سومی مهم در حوزه اقتصادی به شمار می‌آید که در بازارهای اقتصاد جهانی تاثیرگذار بوده است. زنگنه می‌گوید: «این سازمان نشان داد که با وجود رقابتی که میان اعضای آن وجود دارد؛ اما این رقبا باهم برای بهبود وضع خود همکاری می‌کنند در عین حالی که برخی آنها هم اختلاف‎های سیاسی جدی باهم دارند. » قیمت نفت از میانه‌های سال 2014 شروع به کاهش کرد و از قیمت‌های بالای 100 دلار، در فوریه سال جاری به زیر 30 دلار رسید. با این حال و با وجود برگزاری 4 نشست عادی این سازمان در این مدت، اعضای اوپک تا کنون نتوانسته بودند به تصمیم واحدی درباره کاهش تولید دست یابند.

تهدیدهای توافق

در این میان شکل اجرای توافق اهمیت ویژه‌ای دارد. چراکه اوپک سازمانی است که تمامی تصمیمات در آن بر اساس اجماع گرفته می‌شود و برای تصمیمات اتخاذ شده هیچ ضمانت اجرایی وجود ندارد. اما روال بر این است که میزان تولید اعضا از طریق منابع ثانویه رصد می‌شود و در صورت تخلف از سهمیه، به کشور متخلف تذکر داده می‌شود. با این حال بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که اعضا سعی بر آن داشته‌اند که در سطحی نزدیک به سهمیه خود تولید کنند. هرچند که کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بیش از دیگر اعضا به توافقات اوپک پایبند بوده‌اند.

از سویی پایبندی کشورهای غیرعضو به توافق با اوپک یکی دیگر از تهدیدات توافق یادشده است. اوپک حدود 15 سال پیش نیز با کشورهای غیرعضو برای کاهش تولید به توافق رسید و با وجود اینکه این کشورها در آن زمان پذیرفته بودند که تولیداتشان را در مجموع 500 هزار بشکه کاهش دهند اما اوپک با بدعهدی آنان مواجه شد. حال توان روسیه برای کاهش تولید مبهم است. بخش قابل توجهی از شرکت‎های نفتی روس متعلق به بخش خصوصی هستند از این رو راضی کردن آنها برای کاهش تولید کار دشواری به نظر می‌رسد. از سویی بخش مهمی از چاه‌های نفت روسیه در زمین‌های یخ‌زده منطقه سیبری قرار دارد، به‌طوری‌که کاهش تولید نفت از آنها به چاه‌ها آسیب خواهد زد. بنابراین با وجود وعده پوتین اجرایی شدن کاهش 300 هزار بشکه‌ای روسیه مبهم است.