میزگرد «آسیب‌شناسی صنعت پتروشیمی و مولفه‌های ارتقای رقابت‌پذیری صادراتی آن» با حضور رضا محتشمی‌پور رئیس دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی، یزدان سیف عضو هیات مدیره و مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی کشاورزی و دکتر افسانه شفیعی رئیس پژوهشکده توسعه صنعتی و معدنی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی برگزار شد.

محورهای مورد بررسی این میزگرد شامل تحلیل الگوهای موفق کشوری و احصاء درس‌های کاربردی برای ایران؛ تبیین وضعیت عملکرد صنایع بالادستی و پایین‌دستی صنعت پتروشیمی و  شناسایی حلقه‌های مفقوده در مسیر توازن‌بخشی به زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی بودند.

در ابتدای میزگرد افسانه شفیعی رییس پژوهشکده توسعه صنعتی و معدنی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی با اشاره به جایگاه صنعت پتروشیمی در اقتصاد ایران و بخش صنعت و معدن کشور گفت: از لحاظ دارا بودن سهم 25 درصدی در خلق ارزش‌افزوده، سهم 30 درصدی در ارزآوری صنایع کارخانه‌ای و همچنین بالا بودن پیوندهای پسین و پیشین این صنعت با سایر بخش‌های اقتصادی، یکی از کلیدی‌ترین صنایع کارخانه‌ای محرک رشد اقتصادی و درآمدزایی ارزی است.

در ادامه رضا محتشمی پور رئیس دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی عمده موانع دستیابی به رقابت پذیری این صنعت را در دو سطح خرد و بخشی مورد بررسی قرار داد و  با اشاره به مطالعاتی که در سال‌های 1386  و 1392 در این دفتر در زمینه تجربه موفق کشورهای سنگاپور، انگلستان، عربستان، آلمان و تایلند در مورد این صنعت انجام گرفته است، گفت: به عنوان نمونه علی رغم برابر بودن حجم خوراک پتروشیمی آلمان  و ایران در دوره مورد بررسی (و با عنایت به تولید متان در کشور برخلاف آلمان که واردکننده متان است)  صادرات آلمان معادل 101 میلیارد یورو، و بیش از ایران که حدود 27 میلیارد دلار می‌باشد بوده است.  علاوه بر آن برخلاف کشورهای مورد بررسی ، ایران از ترکیب و تنوع صادراتی پائینی برخوردار است.

محتشمی پور تصریح کرد: بررسی ترکیب محصولات پتروشیمی صادراتی حاکی از آن است که عمده محصولات صادراتی، محصولات حجیم با ارزش افزوده پایین و فناوری ساده هستند که از لحاظ قیمت صادراتی از ارزش پایینی برخوردار می باشد که این امر ناشی از وجود سیاست‌گذاری‌های نامناسب در این صنعت است.

وی افزود: به عنوان مثال، در سال گذشته قیمت خوراک پتروشیمی‌ها کاهش یافت اما به دلیل ناکارایی سیاست‌های صادراتی، تغییر خاصی در ترکیب سبد صادراتی مشاهده نشد. علاوه بر آن، بررسی‌ها نشان می‌دهد در صورت ثابت ماندن قیمت صادراتی محصولات پتروشیمی معادل قیمت سال 1393، قیمت محصولات پتروشیمی از 700 دلار به 500 دلار کاهش می‌یابد که این امر گواه جهت‌گیری تولید و صادرات به سمت محصولات کم ارزش همچون اوره، آمونیاک و متانول است.

رئیس دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی، پایین بودن تنوع صادراتی محصولات پتروشیمی و کاهش سهم بازار محصولات پایین‌دستی در کشورهای مقصد صادراتی همچون عراق و افغانستان را از جمله چالش های این صنعت در حوزه صادرات ذکر کرد.

وی با اشاره به صادرات شوینده‌ها اظهار کرد: عمده صادرات این بخش در سه گروه اصلی پودر شوینده، صابون و مواد اولیه شوینده‌ها است. بطوریکه 63 میلیون دلار صادرات پودر دستی ، 19 میلیون دلار صادرات پودر ماشینی و در سایر اقلام درآمد صادراتی حداکثر 1 میلیون دلار بوده است که این امر حاکی از گرایش صادرات به سوی محصولات با فناوری پایین است.

محتشمی پور  با بیان اینکه در گروه پلاستیک و پتروشیمی نیز عمده صادرات در محصولات با فناوری پایین رخ می‌دهد گفت: صادرات پلاستیک شامل انواع ورق و صفحات برای تولید ظروف یکبار مصرف، لوازم آشپزخانه‌ (سهم صادرات ایران به بازار عراق به شدت در حال افت است) و صادرات لوله بوده است.

وی عمده صادرات صنعت پتروشیمی را شامل متانول، آمونیاک ، اوره و پلی اتیلن عنوان کرد.

محتشمی پور عدم توجه به راهبری هزینه ای و تنوعی را از جمله موانع دستیابی به رقابت پذیری این صنعت در سطح خرد ذکر کرد و گفت: در ایران در مقایسه با سایر کشورها همچون آلمان هزینه‌های تولید این صنعت پایین است ولی به جهت پائین بودن کارایی از مزیت‌های هزینه‌ای به نحو مطلوبی بهره‌برداری نشده‌است و پیش‌بینی می‌شود با لغو معافیت‌هایی که برای شرکت‌های تولیدکننده و مستقر در مناطق آزاد لحاظ شده است، راهبری هزینه‌ای در آینده نزدیک کاهش یابد.

وی با تاکید بر اینکه حجم عمده‌ای از محصولات حجیم، کم ارزش و با فناوری ساده است افزود: با توجه به کاهش میزان تقاضا برای این قبیل محصولات در بازارهای جهانی،‌ بازبینی راهبری تنوعی ضروری است چراکه در مقاصد اصلی صادراتی (عراق و افغانستان) نیز با خطر جایگزینی رقبا مواجه خواهیم شد.

رئیس دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی فقدان قوانین صادراتی نظام مند و صنایع میان دست  به عنوان حلقه مفقوده زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی را از دیگر موانع دستیابی به رقابت پذیری این صنعت در سطح بخشی عنوان نمود و بر تدوین الگویی مناسب برای توسعه و تنظیم اولویت‌های صادراتی در کشور و وضع مقررات صادراتی یکسان برای همه محصولات تاکید کرد.

وی اظهار کرد: عمده سرمایه‌گذاری‌ها در این صنعت در زمینه محصولات با فناوری پایین و سودآوری بالا (محصولات با ارزش‌افزوده پایین) و کمترین سرمایه‌گذاری‌ها بر صنایع میان‌دستی است. در واقع، در صنایع بالادستی سرمایه‌گذاری شده و در صنایع پایین‌دستی نیز ظرفیت‌سازی می‌شود اما صنایع میان‌دستی مغفول مانده و محصولات میان دست مورد نیاز برای تولید محصولات پایین‌دستی نیز وارد می‌شود.

در ادامه این میزگرد یزدان سیف عضو هیات مدیره و مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی کشاورزی ( بهره بردار محصولات پتروشیمی) به  بررسی آسیب‌های رقابت‌پذیری صادراتی صنعت پتروشیمی از نگاه فراکلان پرداخت و افزود: کودهای شیمیایی یکی از صنایع پایین‌دست در زنجیره ارزش محصولات شیمیایی است که متاسفانه در صنعت پتروشیمی شناخت چندانی از بازار آن وجود ندارد.

وی ادامه داد: تولید کود شیمیایی در ایران پیش از بسیاری از کشورهای تولیدکننده فعلی شروع شد، اما متاسفانه امروزه برخی از کارخانه های پتروشیمی‌ قدیمی تولیدکننده کود شیمیایی همچون پتروشیمی شیراز به دلیل عدم شناخت کافی از نظام کلان این صنعت، کود شیمیایی تولید نمی‌کنند. در این راستا صنعت پتروشیمی باید با توجه به عرضه و تقاضای بازار کود شیمیایی نسبت به تولید این محصول برنامه‌ریزی‌های لازم را به عمل آورد.

سیف گفت: بررسی مصرف کودشیمیایی نشان می‌دهد که علی‌رغم کاهش مصرف این محصول در کشور در فاصله سال‌های 2009 تا 2015 میلادی میانگین مصرف در سایر کشورها در حال رشد بوده است که این امر نشانگر وجود بازار صادراتی مناسب برای کودهای شیمیایی و حاکمیت نگاه کارگاهی در تولید محصولات پتروشیمی بدون توجه به زنجیره ارزش است.

وی افزایش ارتباط صنعت با مصرف کننده نهایی، استمرار در نوآوری و خلق ارزش افزوده برای کشاورز به عنوان مصرف کننده نهایی را از جمله عوامل موفقیت صنعت پتروشیمی در بازارهای داخلی و صادراتی عنوان و بر بهبود مدیریت دانش زنجیره، مدیریت زنجیره عرضه و یکپارچگی و نوآوری تاکید کرد.

سیف با  بیان اینکه چالش‌های صنعت پتروشیمی در دو حوزه حاکمیتی و حکمرانی شرکتی خلاصه می شود  افزود: از جمله چالش‌های این صنعت در حوزه حاکمیتی می توان به توجه نکردن به زنجیره ارزش در سیاستگذاری، غیرقابل پیش‌بینی بودن سیاست‌های حاکمیتی، ناکارآمدی دولت در حوزه‌های تامین مالی، بازار نیروی کار و جذب منابع و توزیع رانت دولتی و عدم تخصیص بهینه منابع اشاره کرد.

وی، وجود نگاه کارگاهی در بخش تولید به جای نگاه زنجیره‌ای، ضعف توسعه نوآوری و فناوری، نبود ارتباط با مصرف‌کنندگان نهایی، غیراقتصادی بودن مقیاس فعالیت‌ها و عدم وجود یکپارچگی در زنجیره ارزش را از جمله چالش های این صنعت در حوزه حکمرانی شرکتی عنوان کرد.

رضا محتشمی‌پور رئیس دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی در ادامه در بیان اینکه صنعت پتروشیمی در دو حوزه سیاست‌های کلان و فضای کسب و کار چگونه عمل کرده است افزود: در حوزه سیاست‌های قیمتی رفتار سیاستگذاران تبعیض‌آمیز بوده است و رفتار شرکت‌های تولیدی نیز بازخوردی از این موضوع است.

وی وجود معافیت مالیاتی برای صادرکنندگان و دریافت مالیات از تولیدکنندگانی که محصولات خود را در بازار داخلی به فروش می‌رسانند را از جمله سیاست‌های تبعیض‌آمیز در این صنعت برشمرد و افزود: سیاست‌های قیمتی نقش مهمی در عملکرد این صنعت ایفا می‌کند و این سیاست‌ها به گونه‌ای است که بنگاه‌ها را به سوی تولید محصولات حجیم با ارزش‌افزوده پایین سوق می‌دهند.

رئیس دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی گفت: ضعف‌ دیگر موجود بر فضای کلان این صنعت، مستقل در نظر گرفتن آن از صنعت پالایش و سایر صنایع است در حالیکه در سایر کشورها این تفکیک وجود ندارد.از نظر محتشمی پور ریشه اصلی گازی شدن شرکت های پتروشیمی نیز همین تفکیک است.

رئیس دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی بیان کرد: مشکل اصلی در توسعه زنجیره ارزش، نوع سیاست‌هایی است که به صورت بخشی در نظر گرفته می‌شود.

وی با اشاره به محیط کسب و کار صنعت پتروشیمی اظهار کرد: محیط کسب و کار شرکت‌های پتروشیمی برگرفته از مدل نظام تنظیمی کلان و نظام برنامه‌ریزی است که با راهبردی که در نظر گرفته است نمی‌تواند به توسعه زنجیره منجر شود.

یزدان سیف نیز در پاسخ به اینکه صنعت پتروشیمی در دو حوزه سیاست‌های کلان و فضای کسب و کار چگونه عمل کرده است گفت: همه مشکلات این صنعت صرفا ناشی از نظام قیمت‌گذاری نیست و باید نگاه یکپارچه‌ای بر زنجیره ارزش حاکم شود .در حوزه فضای کسب و کار نیز نبود امنیت و ریسک از مهم‌ترین مشکلات صنعت پتروشیمی برشمرد.