پرسشی که کارشناسان موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی ایران و موسسه سیاست‌های اقتصاد صنعتی و تجاری کره‌جنوبی (KIET) در یک هم‌اندیشی تخصصی با عنوان «سیاست‌های صنعتی و توسعه صادرات» درصدد پاسخگویی به آن برآمدند.

به گفته کارشناسان، تمرکز کره‌جنوبی بر صنایع صادراتی و بازارهای متنوع، عامل مهمی در توسعه تجارت این کشور است که درس‌های فراونی برای سیاست‌گذاران ایران در رابطه با ایجاد فضای سرمایه‌گذاری مناسب برای توسعه سریع صادرات و تنوع آن به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر، برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که اقتصاد ایران در روند صنعتی شدن با چند چالش اصلی از جمله «اتکای بیش از حد بر منابع نفتی و انرژی، درونگرایی اقتصادی و تمرکز بر بازارهای داخلی، کاهش زنجیره ارزش و نقش کم رنگ بنگاه‌های کوچک و متوسط در روند توسعه» مواجه است. از این رو، سیاست‌گذاران و متولیان امر، باید درصدد رفع جدی این چالش‌ها برآیند تا ایران به راحتی در ریل صنعتی‌تر شدن قرار گیرد. از طرفی، حرکت از سمت تقلید به نوآوری همچون کره‌جنوبی می‌تواند مدل مناسبی برای صنایع ایرانی باشد.

روند صنعتی شدن کره

براساس این گزارش، کره‌جنوبی در زمره کشورهای موفق صنعتی قرار دارد که دولتمردانش در دهه 1960 برای عبور از اقتصاد جنگ‌زده آن زمان، سودای صنعتی شدن را در سر می‌پروراندند. بر همین اساس، سیاست‌گذاران کره‌جنوبی، برنامه‌ای را طراحی کردند تا به همراه نگهداری و حفاظت از اصول اقتصاد بازار و ایجاد مزیت رقابتی در صنایع پیشران، حضور و حمایت هوشمندانه دولت را هم داشته باشند. توسعه صنعت و فناوری در این کشور با گذر از سه مرحله اساسی رخ داد که شامل «مرحله جهش بین سال‌های 1962 و 1973، مرحله پیشبرد صنایع سنگین و شیمیایی بین سال‌های 1973 و 1979 و مرحله آزادسازی از 1979 به بعد» است. از این‌رو، ایجاد مزیت رقابتی در بخش‌های مختلف، هدف سیاست‌گذاران کره‌جنوبی بود. در مجموع کره‌جنوبی در روند صنعتی شدن 5 سیاست اصلی را در دستور کار خود قرار داده که می‌توان به مواردی چون 1- انتخاب بخش‌های خاص و ارائه کمک‌های مختلف به آنها، 2- جلوگیری از رقابت شدید میان بخش‌ها، 3-سوق دادن بخش‌خصوصی به ایجاد بنگاه‌های بزرگ، 4- مدیریت مصرف خصوصی به منظور انباشت سرمایه 5- مداخله در بازار اعتبارات و هدایت آنها به سوی بخش‌های خاص اشاره کرد.

در همین رابطه، «دو هو لی»، پژوهشگر ارشد موسسه سیاست‌های اقتصاد صنعتی و تجاری کره(KIET) نیز بر این باور است که صنایع ایرانی می‌توانند با بهره بردن از برنامه‌های بازنشر تکنولوژی با همقطاران کره‌ای خود، تکنولوژی و مهارت‌های خدماتی صنایع کره‌ای را مورد استفاده قرار داده تا بتوانند محصولات نهایی، مواد و قطعاتی را که در میانه زنجیره ارزش جهانی قرار دارند، تولید کنند. از نظر وی، حرکت از سمت تقلید به نوآوری همچون کره می‌تواند مدل مناسبی برای صنایع ایرانی باشد. از طرفی، این کشور با تمرکز بر پنج بخش استراتژیک شامل فولاد، پتروشیمی، خودرو، کشتی‌سازی و فناوری اطلاعات و ارتباطات توانست این بخش‌ها را به سطح بالایی از فناوری برساند؛ به نحوی که در رتبه‌بندی‌های جهانی در هر یک از این بخش‌ها جزو بهترین‌ها باشد. به همین خاطر می‌تواند الگوی مناسبی باشد تا ایران در روند صنعتی شدن خود از آن پیروی کند. در همین راستا، موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی ایران با مشارکت موسسه سیاست‌های اقتصاد صنعتی و تجاری کره‌جنوبی (KIET) در نشستی تخصصی با عنوان «سیاست‌های صنعتی و توسعه صادرات» به روند صنعتی شدن در ایران و بررسی چالش‌های فعلی اقتصاد ایران پرداخت.

رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی ایران در این نشست، با تاکید بر اینکه حجم تجارت ایران و کره‌جنوبی بزرگ‌تر از آن است که بتوان بدون بررسی عمیق‌تر از کنار آن عبور کرد، گفت: وضعیت فعلی اقتصاد ایران به‌گونه‌ای است که می‌تواند از تجربه توسعه اقتصادی صادرات محور کره‌جنوبی درس‌های فراوانی بیاموزد. محمدرضا رضوی با بیان اینکه کره‌جنوبی کشوری صادرات محور است و رشد اقتصادی آن مربوط به تحولات در صادرات است، اظهار کرد: این کشور با افزایش قابل توجه صادرات خود در 50 سال اخیر به صدها میلیارد دلار می‌تواند الهام‌بخش برای هر کشوری باشد که چگونه وارد بازار صادرات شود. وی رشد صادرات کره از 10 میلیارد دلار به صدها میلیارد دلار طی دو دهه را به تمرکز صادراتی صنایع کره‌جنوبی و بازارهای متنوع آنها نسبت داد که می‌تواند تجربه خوبی برای سیاست‌گذاران ایران در رابطه با ایجاد فضای سرمایه‌گذاری مناسب برای توسعه صادرات و تنوع آنها باشد.

رضوی گفت: تنوع‌سازی کره‌جنوبی در بازار باعث شده این کشور حتی در دوران‌های سخت هم به کار خود ادامه دهد. وی با بیان اینکه تنوع‌سازی کره‌جنوبی در بازار محصول موجب شد این کشور در دوران سختی مانند بحران اقتصادی جهان در سال 2009 به فعالیت خود در صادرات ادامه دهد، گفت: این موضوع درس بزرگی به ما داد.

رضوی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه کره‌جنوبی در سال‌های اخیر یکی از شرکای اصلی تجاری ایران بوده است، تصریح کرد: قبل از تحریم‌ها کره‌جنوبی بین 3 تا 4 میلیارد دلار به ایران صادرات داشته و ایران به کره‌جنوبی در آن زمان بین 1/4 تا 1/5 میلیارد دلار صادرات داشته است. به گفته رضوی، در 8 ماه منتهی به آبان سال‌جاری، صادرات ایران به کره‌جنوبی به بیش از 2/2 میلیارد دلار رسیده است. رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی تصریح کرد: سیاست‌گذاران و چهره‌های شاخص پژوهشی ایران می‌توانند اطلاعات خوبی با بررسی مسیر صنعتی و توسعه‌ تجاری کره‌جنوبی به‌دست آورند. رضوی همچنین اظهار کرد که کره‌جنوبی یکی از بنیانگذاران WTO بوده و فرآیندها و روش‌های مختلف این کشور در پیوستن ایران به WTO می‌تواند به‌عنوان راهنما و کمک مورد استفاده قرار گیرد. رضوی تصریح کرد که ایران با در اختیار داشتن بازار400 میلیونی در منطقه می‌تواند به یک مرکز صادرات کالای کره‌ای تبدیل شود.

رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی همچنین با بیان اینکه ایران ظرفیت‌های ناشناخته بسیاری در تولید دارد که می‌تواند زمینه را برای مشارکت فعال دو کشور ایجاد کند، گفت: مشارکت فعال در زمینه‌های مختلف از حمل‌ونقل و نیروگاه‌ها، برای دو کشور ارزش افزوده زیادی به همراه خواهد داشت.

توسعه روابط ایران – کره

از سوی دیگر، معاون سفیر کره‌جنوبی هم که در این نشست حضور داشت، گفت: همکاری دو کشور ایران و کره‌جنوبی در سال‌های اخیر به نفع هر دو کشور بوده و تا امروز ادامه داشته و در حال گسترش است. وی با اشاره به اینکه ایران منابع طبیعی بسیار متنوعی دارد، گفت: بزرگ‌ترین ذخایر گاز دنیا و یکی از بزرگ‌ترین منابع نفتی دنیا متعلق به ایران است. «جیانگ گواک»، در عین حال یادآور شد که کره‌جنوبی به صنعتی شدن ایران با انتقال فناوری و دانش در 50 سال گذشته کمک کرده است. وی گفت: در دهه 50 میلادی، کره‌جنوبی گرفتار یک جنگ خانمان‌سوز بود، اما در دهه 70 میلادی، ما تبدیل به یک صادرکننده بزرگ شدیم و منابع انسانی و فنی به کشورهای دیگر صادر می‌کردیم.

معاون سفیر کره تصریح کرد: در آن زمان برای ساخت سدها و نیروگاه‌ها با فرستادن کارگر ایران به این کشور کمک کردیم و حتی بعد از جنگ، کره‌جنوبی در بازسازی به ایران کمک کرد. وی با تاکید بر اینکه کره‌جنوبی حتی در زمان تحریم‌ها با ایران همکاری داشته و این همکاری‌ها همچنان ادامه دارد، گفت: چندی پیش رئیس‌جمهور کشورمان به ایران سفر کرد و در این سفر 90 پیمان و یادداشت تفاهم درخصوص حمل‌ونقل، آبخیزداری،‌ اکتشافات انرژی و تامین مالی برای توسعه روابط دوجانبه بین دو کشور به امضا رسید. «جیانگ گواک» گفت: سال آینده هم مرکز فرهنگی کره‌جنوبی در ایران تاسیس می‌شود. وی با تاکید بر اینکه دو کشور ایران و کره‌جنوبی درک مناسبی از مواضع یکدیگر دارند، اظهار کرد که این مشارکت باید از طریق مراکز تحقیقاتی مانند موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی تعمیق یابد و امیدواریم روابط دو کشور به این ترتیب گسترش بیشتری پیدا کند.

5چالش اقتصاد ایران

در ادامه این نشست، افسانه شفیعی پژوهشگر حوزه صنعت، به روند صنعتی شدن ایران و چالش‌هایی که صنعت ایران با آن روبه‌رو بوده است، پرداخت. به گفته وی، با توجه به اینکه صنعت جایگاه مهمی در اقتصاد کشورها دارد، برای حرکت از وضعیت موجود به سمت صنعتی‌تر شدن، نیازمند سیاست‌های جدیدی در حوزه کلان کشور هستیم تا با بهره‌گیری از آنها به مصاف چالش‌های موجود برویم. وی ادامه داد: ایران به دلیل برخورداری از منابع طبیعی، بزرگ‌ترین اقتصاد در منطقه به شمار می‌رود و از طرفی به بازار 400 میلیونی دسترسی دارد که اینها برای کشورمان مزیت‌های بالقوه‌ای است که قطعا برای سرمایه‌گذاران قابل توجه خواهد بود. این پژوهشگر با انتقاد از اینکه اقتصاد ایران مبتنی بر نفت است، بیان کرد: این در حالی است که ما از ظرفیت بالایی در بخش صنعت و خدمات برخوردار هستیم که کمترین بهره را از این بخش‌ها برده‌ایم. شفیعی با بیان اینکه اقتصاد کشور در روند صنعتی‌تر شدن با 5 چالش عمده مواجه است، گفت: یکی از چالش‌هایی که اقتصاد ایران را درگیر کرده است، «اتکای بیش از حد به منابع نفتی و پتروشیمی» بیش از سایر منابع است که این باعث می‌شود از مزیت سایر بخش‌ها غافل شویم.

وی در همین راستا به قیمت‌های وارداتی و صادراتی کشور نیز اشاره کرد و گفت: قیمت‌های وارداتی ما 3 برابر قیمت‌های صادراتی است که این برای اقتصاد ما مفید نیست. وی دلیل این امر را تمرکز بر اهداف ناهمگون عنوان کرد. «اتکای بیش از حد به بازارهای داخلی» از دیگر مواردی بود که صنعت ما با آن دست به گریبان است. به گفته این پژوهشگر، اقتصاد ما بیش از حد درونگراست و برنامه خاصی برای دستیابی به بازارهای خارجی را در دستور کار خود قرار نداده است. «کاهش زنجیره ارزش»، چهارمین چالش اقتصاد ایران است که شفیعی به آن اشاره کرد و گفت: متاسفانه زنجیره ارزش در کشور ما روند کاهنده دارد. وی، بهره‌وری پایین به دلیل استفاده از تکنولوژی قدیمی و تولید محصولات با کیفیت پایین را از دلایل کاهش زنجیره ارزش در کشور عنوان کرد. در نهایت به گفته این پژوهشگر، «نقش کمرنگ بنگاه‌های کوچک و متوسط در روند توسعه کشور» پنجمین چالش اقتصاد ایران است. چراکه به گفته وی، محرک اصلی رشد اقتصادی کشورها، تمرکز و توجه بر SMEها خواهد بود. این در شرایطی است که در ایران سهم بنگاه‌های کوچک و متوسط در توسعه صادرات کمتر از 5 درصد و حتی در خوش‌بینانه‌ترین حالت کمتر از 10 درصد است.

وی در عین حال بر روند رقابتی شدن در بازارهای جهانی نیز تاکید کرد و گفت: تسلط صنایع داخلی بر بازارهای خارجی سبب شده که آنها تمایلی برای حضور در بازارهای خارجی از خود نشان ندهند و این امر سبب شده مزیت رقابتی شدن به فراموشی سپرده شود. به گفته وی، باید «استراتژی برونگرایی و بازار خارجی» را دنبال کنیم. وی در نهایت بر تقویت بخش خصوصی به‌عنوان بازوی کمکی دولت و توسعه خوشه‌های صادراتی تاکید کرد.

موانع تجاری

ماندانا فاضل از دیگر پژوهشگران حوزه تجارت با تاکید بر اینکه رشد تجاری تاثیر مستقیمی بر اقتصاد کشور دارد، گفت: سیاست‌های تجاری که ایران در 50 سال اخیر در دستور کار خود قرار داده، به ضرر اقتصاد کشور بوده است. از این رو، باید زمینه تغییر این سیاست‌های غیرکارآمد فراهم شود.

وی با اشاره به تجربه کشورهای موفق در زمینه حمایت از صنایعشان تصریح کرد: کشورهای موفق صنعتی چون آمریکا، ویتنام و حتی ترکیه، مدیریت سیاست حمایتی از صنایع را اعمال و به این شیوه در جهت حمایت از صنایع گام برداشتند، اما در عین حال سیاست حمایتی این کشورها به‌صورت هدفمند بوده است.

وی با انتقاد از روند حمایتی ایران از صنایع خود گفت: این در حالی است که حمایت ایران از صنایع به‌صورت کلی و نامحدود صورت گرفته که این امر سبب کند شدن روند رشد صنایع در این سال‌ها بوده و زمینه فساد را نیز فراهم کرده است. از طرفی ایران در این سال‌ها همواره کنترل تجاری و سیاست جایگزینی واردات را در دستور کار خود قرار داده است که به نفع تجارت و اقتصاد کشور نبوده است. به گفته فاضل، کشورهای موفق در بخش‌های مختلف بیشتر به‌صورت افقی اقدام به سرمایه‌گذاری کردند، اما در کشور ما بعضا سرمایه‌گذاری به‌صورت عمودی صورت می‌گیرد که روش صحیحی نیست. از دیگر موانعی که به گفته او، همچنان بر سر راه تجارت ایران قرار دارد، می‌توان به «موانع تعرفه‌ای»، «بالابودن نرخ تعرفه» و «یکدست نبودن سیاست‌های تجاری در سطح کلان کشور» اشاره کرد که تجار ما همچنان با آن روبه‌رو هستند. این پژوهشگر در نهایت تاکید کرد: برای رفع این موانع، نیازمند دیپلماسی تجاری در مراوده با شرکای تجاری خود در سطح کلان هستیم که باید در دستور کار متولیان تجاری کشور قرار گیرد.