از سوی دیگر با ریزش بهای نفت در بازارهای جهانی طبیعتا شاهد کاهش شدید سودآوری و حاشیه سود شرکت‌های کالایی خواهیم بود. در این شرایط، سرمایه‌گذارانی که بخشی از پرتفوی خود را به شرکت‌های کالایی اختصاص داده‌اند، به منظور کاهش ریسک اقدام به فروش بخشی از سهام خود می‌کنند. احتمال کاهش ارزش پول کشورهای نفتی در برابر دلار به منظور جبران بخشی از افت قیمت جهانی کالاها نیز از دیگر مواردی است که می‌توان در زمان نزول بازارهای کالایی انتظار داشت. همان طور که اشاره شد نفت خام به‌عنوان یکی از نهاده‌های مهم تولید، نقش اساسی در اقتصاد کشورهای مختلف جهان به ویژه اقتصاد کشورهای نفتی دارد. از این رو تاثیر نوسانات قیمت جهانی آن بر اقتصاد این کشورها قابل چشم‌پوشی نیست. با توجه به حساسیت این انرژی در اقتصاد جهانی، قیمت آن همواره از بسیاری از رویدادهای اقتصادی، سیاسی، ژئوپلیتیک و... تاثیر پذیرفته و این تاثیرات با سرایت بر اقتصاد کشورهای صادرکننده، آنها را در پیشبرد برنامه‌های از پیش تعیین شده ناکام می‌گذارد.

با توجه به همبستگی بالای نفت با شاخص بازارهای کالایی، از زمان شروع ریزش قیمت نفت در اواسط سال 2014 میلادی و به دنبال آن ریزش قیمت جهانی دیگر کالاها افت شدید سودآوری در بخش عظیمی از شرکت‌های بورسی را شاهد بوده‌ایم. ریزش قیمت نفت در سال جاری نیز ادامه یافت به‌طوری که در برخی مقاطع قیمت این کالای استراتژیک تا سطح کمتر از 40 دلار نیز نزول کرد. به تبع نزول قیمت نفت نیز روند قیمت‌ها در بورس کشورهای تولید‌کننده نفت منطقه نیز کاهشی شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد همگام با افت حدود 58 درصدی قیمت نفت، نماگر اصلی این بورس‌ها افتی در حدود 17 تا 29 درصد را تجربه کرده‌اند. با این حال بازار سهام ایران بر‌خلاف بورس‌های مورد بررسی در این بازه زمانی با رشد 9 درصدی همراه بوده است. دلیل تفاوت تاثیر‌پذیری متفاوت بورس تهران با بورس‌های مزبور را باید در عوامل سیاسی مربوط به برجام جست‌و‌جو کرد. جایی کارشناسان معتقدند، سایه حل مناقشات هسته‌ای و اجرایی شدن برجام، اثر افت قیمت نفت را در این بازه زمانی تا حدودی خنثی کرده است.

سیگنال کاهشی نفت به بورس‌های عربی

نماگرهای اصلی بازار سهام در بورس کشورهای نفتی حاشیه خلیج‌فارس نیز به تبعیت از کاهش بهای نفت شکل کاهشی به خود گرفتند. در این راستا بررسی‌ها نشان می‌دهد نماگر اصلی بورس عربستان که بزرگترین بازار سهام در کشورهای عربی به شمار می‌رود، در حالی که در 22 ژوئیه سال 2014 در بالاترین سطح خود در 6 سال ماقبل از این تاریخ قرار داشت، پس از سقوط قیمت نفت، با ریزش حدود 29 درصدی شاخص بورس (از ژانویه 2014 تا نوامبر 2016) مواجه شد. بورس دبی نیز در همین بازه زمانی دچار بحران شد؛ به‌طوری‌که زیان آن از ژانویه 2014 تا نوامبر 2016 به 21 درصد بالغ شد. بورس کویت نیز شاهد کاهش سرمایه‌گذاری و حجم معاملات از ماه‌های پایانی سال 2014 بود که بخش قابل ملاحظه‌ای از این مشکلات، ناشی از کاهش شدید قیمت نفت بود. به‌طور کلی بورس کویت از ژانویه 2014 تا نوامبر 2016 حدود 21 درصد زیان را تجربه کرد. بورس قطر نیز همین روند را طی کرد و پس از سقوط قیمت نفت با ریزش حدود 18 درصدی نماگر اصلی خود روبه‌رو‌ شد. بورس بحرین نیز از گردونه زیان نفتی کشورهای منطقه عقب نماند و زیان بیش از 17 درصدی را در این بازه‌ زمانی تجربه کرد.

بورس تهران و نوسانات نفتی

ایران نیز یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت خام و گاز است و بخش عمده‌ای از بودجه دولت از محل درآمدهای نفتی تامین می‌شود. از سوی دیگر بیش از نیمی از سرمایه موجود در بازار سهام مربوط به ارزش سهام شرکت‌های کالایی بوده و قاعدتا به لحاظ تاثیرپذیری این دو بازار از نوسانات نرخ ارز مشاهده می‌شود.از این رو یک پیچیدگی در هم‌تنیده‌ای بین قیمت نفت، نرخ ارز و شاخص سهام وجود دارد. با وجود این یکی از عمده تمایزهای ایران با دیگر کشورهای نفتی منطقه، تاثیرگذاری بالای رخدادهای سیاسی است. در این میان می‌توان به برجام و تحولات مربوط به تحریم‌های اقتصادی کشور اشاره کرد. موضوعی که سبب شده تحولات سیاسی از جایگاه مهم‌تری نسبت به نوسانات این کالای استراتژیک برخوردار باشد. بازار سرمایه ایران در سال‌های 2014 و 2015 راکد بود.

کاهش قیمت نفت همسو با تحریم‌های نفتی و بانکی بر بازار سهام تاثیر منفی گذاشت و زمینه‌ساز رکود این بازار شد. با اجرایی شدن برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) در ژانویه 2016 (دی ماه 94) و لغو تحریم‌های نفتی و بانکی، ورق معاملات در بازار سهام برگشت و شاخص‌ها روند صعودی به خود گرفتند. به‌طوری که شاخص کل از 65 هزار واحد به 79 هزار واحد صعود کرد و در پی آن ارزش بازار سهام 20 درصد افزایش یافت. در ادامه نیز با وجود تداوم دوره‌ای افت قیمت نفت در بازارهای جهانی، بورس تهران با تاثیرپذیری از دستاوردهای برجام بحران نفتی را پشت سرگذاشت. در عین حال به‌نظر می‌رسد به واسطه تحریم‌های اقتصادی و سیاسی در سال‌های گذشته، اقتصاد ایران تا حدود زیادی از وابستگی به نفت فاصله گرفته است؛ به‌طوری‌که نماگر این بازار در بازه زمانی مورد بررسی (از ژانویه 2014 تا نوامبر 2016) بازدهی حدود 9درصدی را تجربه کرده است.

همبستگی مستقیم نفت و بورس

نگاهی به میزان همبستگی قیمت نفت و شاخص سهام کشورهای مورد بررسی خالی از لطف نیست. برای تعیین رابطه بین متغیرهای قیمت نفت و شاخص کل در بازه زمانی ژانویه 2014 تا نوامبر 2016 از ضـریب همبستگی استفاده شده است. ضـریب همبسـتگی نشـان‌دهنده شدت و نوع رابطه است. همان‌طور که در جدول مشاهده می‌شود، این ضریب برای بورس دبی برابر 0/90 است. بورس کویت رده دوم بیشترین میزان همبستگی نفت و شاخص بورس را با ضریب 0/89 از آن خود کرده است. در بورس عربستان ضریب همبستگی تا حدودی تعدیل شده و معادل 0/81 است. در دیگر کشورهای مورد بررسی نیز ضریب همبستگی نشان‌دهنده رابطه مستقیم میان قیمت نفت و شاخص بورس این کشورها است.

برجام، نقطه متمایز بورس ایران با نفتی‌ها

مهدی ذوالفقاری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر بازار سرمایه با تاکید بر اینکه درک رفتار بازده سهام و شناسایی عوامل موثر بر آن جهت تصمیم‌گیری‌های مالی کارآمد بسیار مهم است، گفت: قیمت نفت در طول سال‌های اخیر به‌طور چشمگیری تغییر کرده است. در این میان با توجه به این نوسانات قیمت و اثر آن بر بازار سهام، تحقیق روی تاثیر آن بر بازده بازار سهام حائز اهمیت است.

وی تصریح کرد: در سال 2014 میلادی، افزایش عرضه (افزایش تولیدات نفتی شل، افزایش صادرات نفتی کشورهای روسیه، عراق، لیبی، نیجریه، رقابت قیمتی عربستان با برخی کشورهای) و کاهش تقاضای جهانی (کاهش تقاضای چین و برخی کشورهای اروپایی) موجب افت قابل‌توجه قیمت جهانی نفت شد. در این بین کلیه کشورهای صادرکننده نفت با کمبود درآمد ارزی مواجه شدند. در این رابطه علاوه بر اثر کل کاهش درآمدهای ارزی و افزایش کسری بودجه دولت‌ها (بر کلیه شرکت‌ها و فعالیت‌ها)، کاهش سود شرکت‌های نفتی موجب افت شاخص سهام کلیه کشورهای منطقه شد.

ذوالفقاری تاکید کرد: افت شاخص سهام بورس‌های کشورهای منطقه تحت‌تاثیر افت قیمت نفت را می‌توان از چند‌کانال مورد بررسی قرار داد. در این راستا با ریزش بهای این کالای استراتژیک این کشورها با کاهش سود شرکت‌های نفتی بالادستی نفت (پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها)، کاهش سود شرکت‌های پایین‌دستی نفت، افزایش کسری بودجه دولت و کاهش تقاضای دولت (تقاضای سرمایه‌گذاری و مخارج جاری) از بخش واقعی که موجب کاهش عرضه شرکت‌های داخلی ارائه‌دهنده خدمات و کالا شد، کاهش قدرت خرید شهروندان و کاهش پس‌انداز و سرمایه‌گذاری آنها از طریق فروش سهام و اوراق قرضه، افزایش نااطمینانی در اقتصاد کشورها و آغاز خروج برخی سرمایه‌ها از کشورها، کاهش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی در بخش نفت و سایر بخش‌های کشورها مواجه می‌شوند. وی توضیح داد: درخصوص تاثیر کاهش قیمت نفت بر کسری بودجه کشورهای منطقه، برخی آمارهای برآوردی از سوی نهادهای بین‌المللی ارائه شده که این امر حاکی از تاثیر قابل‌توجه کاهش درآمدهای ارزی بر افزایش کسری بودجه کشورهای منطقه است.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: طبیعتا با توجه به نفت‌محوری اقتصاد ایران، کاهش قیمت این کالا در تمامی بخش‌های اقتصادی کشور تاثیرگذار است اما نکته قابل‌توجه در ایران که موجب تمایز کشور ما نسبت به دیگر کشورهای نفتی منطقه شده است، پیشی گرفتن تاثیرگذاری مسائل سیاسی همچون برجام بر تحولات اقتصادی است.