پنج پتروشیمی خراسان، کرمانشاه، پردیس، فناوران و زاگرس از جمله پتروشیمی‌هایی هستند که گاز مصرفی آنها در روزهای سرد زمستان امسال به مصرف خانگی اختصاص داده شده است تا این بخش با افت فشار همراه نباشد. به این ترتیب در روزهایی که با ورود موج سرما به کشور مصرف گاز خانگی رکوردهای بی‌سابقه‌ای از خود به جا می‌گذارد، مسوولان گازی کشور با تاکید بر این نکته که «٧٥ درصد گاز تولیدی کشور در بخش خانگی مصرف می‌شود» از مردم می‌خواهند در مصرف گاز صرفه‌جویی کنند. مصرف گاز کشور، روز یکشنبه گذشته به ۵۳۶ میلیون مترمکعب در روز رسید که به گفته سخنگوی شرکت ملی گاز، رکوردی بی‌سابقه به شمار می‌رود.

اما مشکل اصلی در داستان تکراری هرسال قطع گاز پتروشیمی‌ها چیست؟ آیا تولید گاز کشور نسبت به میزان مصرف کم است یا نحوه مصرف گاز در کشور ایراداتی دارد؟ قطع گاز پتروشیمی‌ها چه خساراتی به همراه دارد و مسوولان اصلی کمبود گاز در زمستان چه افراد یا بخش‌هایی هستند؟ این سوالات در شرایطی مطرح می‌شوند که می‌توان با یافتن پاسخ آنها به ریشه‌یابی معضل قطع گاز در زمستان در بلندمدت امیدوار بود، اما اقدامی که حالا و در کوتاه‌مدت می‌توان برای توزیع متناسب گاز در بخش‌های مختلف خانگی، تجاری و صنعت در سراسر کشور انجام داد، صرفه‌جویی در مصرف گاز حتی دو درجه کمتر است.

قطع گاز، به ترکمنستان ارتباطی ندارد؟

قطع جریان گاز پتروشیمی‌ها به منظور اختصاص گاز بیشتر به بخش خانگی به‌عنوان یک اولویت برای کشور، در شرایطی رخ می‌دهد که سخنگوی شرکت ملی گاز ایران هرگونه ارتباط این اتفاق با قطع جریان گاز از سوی ترکمنستان را رد می‌کند. مجید بوجارزاده بر این نکته تاکید دارد که همزمان با افزایش مصرف گاز در کشور به علت ورود موج سرما، مجتمع‌های پتروشیمی طبق تعهدی که به دولت داده‌اند، گاز مصرفی خود را به بخش خانگی اختصاص می‌دهند تا این بخش با مشکل همراه نشود. صحبت‌های بوجارزاده در حالی است که مسوولان پتروشیمی‌ها نظر دیگری دارند. از نظر آنها قطع گاز ترکمنستان در کنار موج سرمای امسال، در مشکلات اخیر پتروشیمی‌ها بی‌تاثیر نبوده و باعث شده است پتروشیمی‌ها برای پایداری گاز استان‌های شمالی با قطع گاز مواجه شوند. قطع گاز مجتمع‌های پتروشیمی در حالی تا دیروز به مدت پنج روز ادامه داشت که از نظر کارشناسان این اتفاق می‌تواند خسارت‌هایی را برای پتروشیمی‌ها در پی داشته باشد. بر این اساس چنانچه قطع گاز با اطلاع قبلی به پتروشیمی‌ها رخ بدهد، با مدیریت به موقع می‌توان از دستگاه‌های موجود اعم از مکانیکی، الکترونیکی و ابزار دقیق در مقابل قطع گاز محافظت کرد و تنها زیان عدم تولید متوجه مجتمع‌های پتروشیمی می‌شود.

اما چنانچه قطع گاز بدون اطلاع قبلی رخ دهد، علاوه بر زیان عقب ماندن از برنامه تولید، ممکن است تجهیزات و دستگاه‌ها با آسیب همراه شوند، آسیب‌هایی که تعمیر و بازیابی آنها هزینه‌هایی برای پتروشیمی‌ها به همراه دارد. اما چرا با وجود تولید گاز در کشور و منابع فراوان گازی، زمستان هر سال بخش‌های صنعتی کشور با افت فشار یا قطع گاز همراه می‌شوند؟ یک کارشناس ارشد حوزه نفت و پتروشیمی در پاسخ به این سوال می‌گوید: در حال حاضر تمام طرح‌های تولید و پالایش گاز در پارس جنوبی به نتیجه نرسیده است، بنابراین میزان تولید گاز کشور نسبت به مصرف، تراز مثبت ندارد. عبدالحسین بیات در ادامه می‌گوید: به این ترتیب در شرایطی که پتروشیمی‌های گازی کشور در شرایط عادی روزانه 43 تا 45 میلیون متر مکعب گاز مصرف می‌کنند، با توجه به اینکه اولویت نخست در کشور مصرف خانگی است، گاز آنها و برخی صنایع دیگر در فصل سرد سال کم یا قطع می‌شود تا به بخش خانگی اختصاص داده شود؛ به نظر می‌رسد این شرایط نیز تا زمانی ادامه خواهد داشت که تمام طرح‌های توسعه و استخراج گاز در کشور به پایان برسد. طبق پیش‌بینی‌هایی که مسوولان ارائه داده‌اند، تمام فازهای تولید گاز در پارس جنوبی تا اواسط یا پایان سال 96 به اتمام خواهند رسید، به این ترتیب این انتظار وجود دارد که با تکمیل این پروژه عظیم گازی و افزایش تولید، از سال آینده شاهد قطع گاز مجتمع‌های پتروشیمی نباشیم. اما آیا این پایان مشکلات است؟

جای خالی سند راهبردی انرژی کشور

انتظار برای تکمیل فازهای پارس جنوبی برای حل مشکل قطع گاز پتروشیمی‌ها در حالی وجود دارد که همین حالا نیز میزان تولید گاز کشور کم نیست. در حال حاضر روزانه بیش از 700 میلیون متر مکعب گاز در کشور تولید می‌شود که بخش‌های زیادی در کشور، از مصرف‌کنندگان خانگی گرفته تا خود مجتمع‌های پتروشیمی مسوول هدر دادن و سوخت کردن روزانه آن هستند. به این ترتیب زیرساخت‌های نامطلوب انتقال گاز، استاندارد نبودن ساختمان‌های کشور، استاندارد نبودن وسایل گرمایشی، متناسب نبودن روند گازرسانی به اقصی نقاط کشور، به روز نبودن تجهیزات پتروشیمی‌ها و مشکلاتی از این دست باعث شده‌اند با وجود ذخایر سرشار گاز در کشور، کارشناسان نسبت به روند مصرف گاز و هدر‌رفت منابع محدود هیدروکربوری در کشور ابراز نگرانی کنند. در همین زمینه یکی از مهم‌ترین دلایل بروز مشکل کمبود گاز در زمستان، به خصوص قطع گاز پتروشیمی‌ها از نگاه بیات، وجود نداشتن طرح راهبردی برای مصرف انرژی در کشور است.

بیات در این زمینه می‌گوید: برخی کارشناسان اعتقاد دارند اصرار بر گازرسانی به روستاها و مناطق دور‌افتاده و کم‌جمعیت کشور، هزینه‌های بیشتری نسبت به فایده آن دارد و بهتر است به‌جای گازکشی به این مناطق، فکری به حال مصرف گاز در صنایع و تبدیل آن به نقدینگی کرد. اما مشکلی که کشور به شکل اساسی با آن مواجه است و تا زمانی‌که این نقص برطرف نشود، روند گازکشی به سبک فعلی ادامه خواهد داشت، نبود سند جامع انرژی در کشور است که نقشه راه توسعه انرژی کشور را مشخص می‌کند. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی با عنوان «سند ملی انرژی و پیش‌نویس اولیه قانون مدیریت بازار انرژی»، تاکید کرده است: «سند ملی منظر آرمانی انرژی سندی است که حافظ منافع ملی بلندمدت کشور در زمینه انرژی است و این منافع را با دقت و شفافیت بیان می‌کند و راه‌های دستیابی به آنها را مشخص می‌سازد. وجود این سند برای تدوین قانون در زمینه انرژی (که جایگزین قانون هدفمندکردن یارانه‌ها خواهد شد) ضروری است زیرا سبب می‌شود که قانون، خواسته‌هایی ملموس و مشخص را دنبال کند.»

بیات در ادامه می‌گوید: در واقع ما در حوزه انرژی مرجع حاکم نداریم تا بر اساس آن مقابل نماینده‌ مجلسی که برای گازکشی به روستا یا شهر مورد نظر خود اصرار دارد، ایستادگی کنیم و برای مثال بگوییم بر اساس سند راهبردی انرژی کشور، می‌توان انرژی این منطقه را از راه دیگری به‌جز گازکشی تامین کرد، این مثال در بخش‌های دیگر نیز قابل تعمیم است. او با تاکید بر اینکه «تهیه سند راهبردی انرژی کشور تنها راه حلی است که می‌تواند نظرات کارشناسان را در رابطه با نحوه مصرف گاز در کشور تجمیع و تعدیل کند»، می‌گوید: تهیه این سند در درجه‌ای از اهمیت قرار دارد که باید تبدیل به مطالبه‌ای ملی شود، زیرا منابع گاز و نفت کشور محدود است و نمی‌توان آن را با روند فعلی و بدون هدف و نقشه راه در اختیار بخش‌های مختلف قرار داد؛ این منابع محدود فقط به ما تعلق ندارند و نسل‌های آینده نیز از آنها سهم دارند. بر اساس گزارش‌های موجود، طبق برنامه پنجم توسعه، سند ملی راهبردی انرژی باید در سال اول برنامه پنجم (١٣٩0) تدوین و برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال می‌شد. اما این اقدام که به‌زعم کارشناسان نقش مهمی در پیشرفت و توسعه کشور دارد با تاخیری چهار ساله، نهایتا در ٢٣ فروردین سال ٩٥ و در انتهای برنامه پنجم توسعه انجام شد. از دیگر سو با توجه به تمرکز فعلی مجلس شورای اسلامی بر برنامه ششم توسعه به‌نظر می‌رسد بررسی و تصویب نهایی سند ملی راهبرد انرژی از سوی مجلس، عملا به سال ٩٦ کشیده خواهد شد.

سهم پتروشیمی‌ها در صرفه‌جویی در مصرف گاز

اما آیا هدررفت گاز تنها در بخش خانگی رخ می‌دهد و بخش صنعت، مانند پتروشیمی‌ها سهمی در آن ندارد؟ بیات در پاسخ به این سوال می‌گوید: هدر رفت گاز تنها به بخش خانگی مربوط نمی‌شود و پتروشیمی‌ها، به‌خصوص در بخش سوخت، مسوولیت سنگینی در رابطه با نحوه مصرف گاز دارند. این کارشناس با اشاره به اینکه تقریبا نیمی از مصرف روزانه 43 تا 45 میلیون متر مکعبی پتروشیمی‌ها در روز به مصرف سوخت اختصاص دارد و نیم دیگر به‌عنوان خوراک مصرف می‌شود، می‌گوید: خوشبختانه در بخش مصرف گاز به‌عنوان خوراک، مجتمع‌های پتروشیمی بین 73 تا 80 درصد بازدهی دارند که به استانداردهای جهانی نزدیک است اما در بخشی که گاز دریافتی برای سوخت مصرف می‌شود، مجتمع‌های پتروشیمی باید دستگاه‌ها و تجهیزات خود را ارتقا دهند و به‌رو ز کنند تا میزان مصرف سوخت آنها کاهش پیدا کند. بیات با اشاره به قیمت گازی که به‌عنوان خوراک و سوخت در اختیار پتروشیمی‌ها قرار داده می‌شود، می‌گوید: من هرگز طرفدار خوراک ارزان برای پتروشیمی‌ها نیستم زیرا تا زمانی‌که دولت خوراک ارزان به پتروشیمی‌ها بدهد، شاهد بهبود مستمر فناوری در پتروشیمی‌ها حتی با وجود خصوصی‌ شدن آنها، نخواهیم بود. به عقیده بیات، افزایش قیمت خوراک اقدامی است که می‌تواند پتروشیمی‌ها را به کنترل مصرف سوخت، آن‌طور که در قانون هدفمندی یارانه‌ها به آن اشاره شده است، وادار کند.

اضطرار برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر

اما تکمیل تمام فازهای تولید گاز در پارس‌جنوبی تا پایان سال آینده در حالی از سوی مسوولان وعده داده شده است که با توجه به گستردگی کشور و محدود بودن منابع گازی، به‌نظر می‌رسد تولید انرژی‌های تجدیدپذیر نیز در کنار تهیه سند راهبردی انرژی باید در اولویت‌ قرار گیرد. از نگاه کارشناسان تولید انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور مقوله‌ای است که «هرقدر در آن فعالیت و سرمایه‌گذاری شود، کم است.» به این ترتیب با تکیه بر تولید انرژی‌های تجدیدپذیر، می‌توان به جای انتخاب مسیر پر‌هزینه‌ای مانند لوله‌کشی گاز به نقاط دوردست و کم‌جمعیت کشور، از نیروگاه‌های پرتابل برای تولید برق و جایگزین کردن انرژی آن با گاز استفاده کرد. منابع نامحدود خورشیدی، بادی و آبی در نقاط مختلف کشور در حالی می‌توانند جایگزین منابع محدود گاز در کشور شوند که به نظر می‌رسد تامل در رابطه با تولید انرژی‌های تجدیدپذیر، تهیه سند راهبردی انرژی برای کشور، ارتقای مستمر تکنولوژی در پتروشیمی‌ها برای کاهش مصرف سوخت و فرهنگ‌سازی در زمینه مصرف سوخت و ساخت و ساز استاندارد در کشور مهم‌ترین درس‌های زمستان امسال هستند.