از این رو، ایران نیز طی این سال‌ها تلاش کرده، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی و آزاد را با 9 شریک تجاری خود، از جمله «جمهوری ازبکستان، پاکستان، تونس، کوبا، بوسنی هرزگوین، قرقیزستان، بلاروس، ترکیه و افغانستان»، به امضا برساند که سهم کشورهای ترکیه و پاکستان از تجارت با ایران به ترتیب 80 درصد و 16درصد بوده و هفت کشور دیگر کمتر از 4 درصد سهم دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد، سهم شرکای ترجیحی از کل ارزش تجارت کالایی ایران از 3/7 درصد در سال 1383 به 8/5 درصد در سال 1392 افزایش و در سال 1394 به 7/3 درصد رسیده است. بنابراین، اجرای موافقت‌نامه‌های ترجیحی با شرکای طبیعی ایران، آثار مثبت تجاری بیشتر و مستمری برای ایران به همراه دارد.

چراکه با وجود آثار منفی تحریم‌ها علیه ایران، ارزش تجارت ترجیحی با پاکستان و ترکیه روند مثبتی داشته و برخلاف آنها تجارت با 6 کشور دیگر به شدت کاهش یافته است. در همین راستا، کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران، طی گزارشی، به بررسی روند تجارت ترجیحی و غیرترجیحی ایران در طول یک دهه گذشته و آنالیز روند تجارت کشور در قبل و بعد از انعقاد موافقت‌نامه‌های تجاری با کشورهای مختلف پرداخته است. همچنین پیشنهادهای کلیدی برای استفاده حداکثری از موافقت‌نامه‌های تجاری، نیز مطرح شده است.

تجارت آزاد

گزارش پیش‌رو، روند تجارت ایران با کشورهای مذکور را به تفکیک اقلام ترجیحی و غیرترجیحی در قبل و پس از اجرای موافقت‌نامه‌ها مورد بررسی قرار داده و به تحلیل و ارزیابی عملکرد موافقت‌نامه‌های تجارت ترجیحی، طی دوره 1394-1383 می‌پردازد. طبق گزارش دبیرخانه سازمان تجارت جهانی تا سال 2016، وجود حدود 635 موافقت نامه به اطلاع این سازمان رسانده شد که تعداد 423 مورد آن امضا و لازم‌الاجرا شده و در این بین تعداد 267 مورد نیز اجرایی شده‌اند. ایران جزو معدود کشورهایی است که کمترین فعالیت را در حوزه اجرای موافقت‌نامه‌های دو و چندجانبه تجاری دارد. به‌طوری که از سال 1384 تاکنون، ایران با 9 کشور «جمهوری ازبکستان، پاکستان، تونس، کوبا، بوسنی هرزگوین، قرقیزستان، بلاروس، ترکیه و افغانستان»، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی دوجانبه و همچنین از سال 1387 با کشور سوریه موافقت‌نامه تجارت آزاد، دوجانبه منعقد و اجرایی کرده است. از سویی، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با قرقیزستان اخیرا لغو شده که دلیل این امر عضویت این کشور در «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» عنوان شده است. امتیازات تعرفه‌ای به‌طور یک‌طرفه از سوی ایران به «بلاروس و افغانستان» اعطا شده و هیچ‌گونه تخفیف تعرفه‌ای از سوی کشور مذکور به ایران داده نشده است.

براساس این تحلیل، در حال حاضر از کل 1872 کالای صادراتی ایران، در سطح کدهای هشت رقمی، به کشورهای دارای موافقت‌نامه دوجانبه با ایران، حدود 436 کالا ترجیحی و 1435 کالای غیرترجیحی در فهرست کالاهای صادراتی ایران قرار دارند. همچنین از کل 3588 کالای وارداتی، تعداد 279 کالای ترجیحی و 3309 کالای غیرترجیحی در فهرست کالاهای وارداتی ایران از کشورهای مذکور قرار دارد. در سال‌های اخیر به‌طور متوسط سهم مجموع 9کشور دارای موافقت‌نامه تجاری با ایران از کل تجارت ایران حدود 8 درصد است که سهم ترکیه 6/4 درصد، پاکستان 1/3 درصد و ازبکستان 0/3 درصد و 6 کشور دیگر در مجموع 0/4 درصد است. سهم شرکای ترجیحی از کل ارزش تجارت کالایی ایران از 3/7 درصد در سال 1383 به 8/5 درصد در سال 1392 افزایش و در سال 1394 به 7/3 درصد رسیده است.

ارزش تجارت ایران با «ترکیه» به سقف 5میلیارد و 900میلیون دلار طی سال‌های اخیر رسیده است، از این لحاظ، «پاکستان» در رتبه بعدی قرار دارد؛ ارزش تجارت ایران با پاکستان در سال‌ 1393 حتی به بیش از یک میلیارد و 200 میلیون دلار رسیده بود. «سوریه و ازبکستان» با اختلاف زیاد نسبت به دو شریک قبلی در بهترین عملکرد تجاری، به ترتیب با ارزش تجارت معادل 553 و 274 میلیون دلار در رتبه‌های سوم و چهارم قرار دارند. پنج شریک تجاری دیگر به دلیل ارزش تجارت پایین، جایگاه در خور توجهی در بین شرکای تجاری ترجیحی ایران ندارند. هرچند ارزش تجارت ایران با تونس در سال 1387 به سقف 294 میلیون دلار نیز بالغ شده، اما در سال‌های دیگر، سطح تجارت بسیار پایین و زیر 100میلیون دلار بوده است. همچنین طی سال‌های اخیر از لحاظ صادرات، «ترکیه» با ماکزیمم میزان یک میلیارد و 976 میلیون دلار مهم‌ترین بازار صادراتی و کشورهای «پاکستان» با 971 میلیون دلار و «سوریه» با 524 میلیون دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. از لحاظ واردات، «ترکیه» با فاصله زیادی نسبت به دیگر شرکا و با ارزش واردات معادل 3 میلیارد و 873 میلیون دلار، مهم‌ترین شریک ایران در بین کشورهای دارای موافقت‌نامه با ایران، محسوب می‌شود.

روند تجارت ترجیحی و غیرترجیحی ایران

بررسی‌ها نشان می‌دهد، ایران در مورد همه شرکای ترجیحی به جز بلاروس و افغانستان، تعرفه‌های ترجیحی هم در صادرات و هم در واردات برقرار کرده است. در مورد موافقت‌نامه تجارت ترجیحی میان ایران و بلاروس، از کشور مذکور هیچ‌گونه امتیازات تعرفه‌ای اخذ نشده و تخفیفات تعرفه‌ای به‌طور یکطرفه به کشور مذکور اعطا شده است. بنابراین در صادرات، ایران از هفت کشور تخفیف تعرفه‌ای اخذ کرده است. از طرفی، طی دوره 94-1383 تغییر محسوسی در سهم و جایگاه ارزش تجارت اقلامی ترجیحی مشاهده نشده است. به‌طوری که در کل تجارت ایران با شرکای ترجیحی، واردات غیرترجیحی 49 درصد بیشترین سهم و پس از آن صادرات غیرترجیحی 29 درصد و واردات و صادرات ترجیحی هرکدام با سهمی معادل 11درصد در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. انتظار این است که پس از اجرای موافقت‌نامه‌ها و اعمال تخفیف‌ها تعرفه‌ای، تغییری در روند تجارت حاصل شود.

مقایسه ارزش صادرات اقلام ترجیحی و غیرترجیحی به شرکای ترجیحی نشان می‌دهد، ارزش صادراتی اقلام ترجیحی در قبل و بعد از اجرای موافقت‌نامه‌ها همواره کمتر از ارزش صادراتی اقلام غیرترجیحی بوده است. با وجود افزایش تعداد موافقت‌نامه‌ها و در نتیجه افزایش اقلام برخوردار از تخفیفات تعرفه‌ای طی دهه اخیر، اقلام انتخاب شده برای اخذ ترجیحات تعرفه‌ای از لحاظ تعدد و ارزش صادراتی مبتنی بر اهمیت آنها در سبد صادراتی کشور نبوده است. هرچند کالاهای دارای امتیازات ترجیحی ایران، از روند نسبتا رو به رشدی در صادرات به بازار شرکای ترجیحی برخوردار بوده، اما در مجموع با وجود افزایش تعداد موافقت‌نامه‌ها طی دهه اخیر، به دلیل پوشش ناکافی سبد صادراتی بالفعل کشور توسط اقلام ترجیحی و عدم توفیق اقلام صادراتی بالقوه برای حضور در سبد صادراتی کشور پس از اجرای موافقت‌نامه‌ها، شکاف بین ارزش صادرات اقلام ترجیحی و غیرترجیحی رو به افزایش بوده است.