این صنعت اگرچه در دوره‌ای پاسخگوی ۴۰ درصد نیاز بازارهای داخلی بوده اما پس از گذشت ۳ دهه به دلایلی از قبیل سوءمدیریت، استهلاک دستگاه‌ها و تجهیزات مورد استفاده، ایجاد نکردن ظرفیت‌های جدید و... وابستگی کشور به چای وارداتی به‌گونه‌ای افزایش یافت که هم‌اکنون بیش از ۸۰ درصد نیاز بازارهای داخلی از طریق واردات چای و به‌طور عمده از مبدأ کشور هند صورت می‌پذیرد. در این رابطه علاوه بر گفت‌وگوی کوتاهی که با سفیر هند در ایران داشته‌ایم، وضعیت صنعت چای کشور را به کمک کارشناسان و مسئولان بررسی کرده‌ایم.

سفیر هند در ایران گفت: حجم مبادلات تجاری میان دو کشور ایران و هندوستان به بیش از ۱۲ میلیارد دلار رسیده است.

دی. پی. سریواستاوا (D.P.SRIVASTVA) در گفت‌وگوی اختصاصی با صمت با ابراز خشنودی از حجم بالای مبادلات تجاری ایران و هند در مورد کالاهای مبادله شده میان دو کشور اظهار کرد: درحال‌حاضر کشور هند محصولاتی شامل نفت، محصولات پتروشیمی، کود شیمیایی، اوره، قیر و... از ایران وارد کرده و همچنین برنج، آهن، پارچه و منسوجات، انواع ادویه، چای و... به ایران صادر می‌کند.

وی افزود: تنها در بخش تجارت محصولات نوشیدنی حدود ۱۴۰ میلیون دلار انواع چای از هند به ایران صادر می‌شود.

سریواستاوا در پایان تاکید کرد: گسترش مناسبات اقتصادی و تجاری بین دو کشور از جمله برنامه‌هایی است که دنبال می‌شود.

صنعت چای کشور با ۳۱ هزار هکتار باغ این محصول در استان‌های گیلان، مازندران و البرز درحال‌حاضر سالانه حدود ۱۵هزار تن تولید دارد در شرایطی که نیاز بازارهای مصرف به بیش از ۱۰۰هزار تن در سال رسیده است. از نظر وسعت اراضی، قسمت عمده مالکیت باغ‌های چای ایران برخلاف اغلب کشورهای چای‌خیز، از قطعات کوچکی تشکیل شده است. کوچک بودن سطح عمل چایکاری صرف‌نظر از هدر رفتن یا بهره‌برداری نکردن کامل از عوامل تولید، به‌شکل اصولی هرگونه عملیات به‌زراعی را غیرممکن و حتی گاهی غیراقتصادی می‌کند.

درحال‌حاضر حدود ۷۰ درصد از واحدهای صنعت چای بیش از ۴۵ سال عمر دارند، فرسوده هستند و از تجهیزات مدرن برخوردار نیستند. نبود تناسب ظرفیت کارخانه‌ها و پراکنش آنها با برگ سبز تحویلی به دلایلی از جمله فرسوده بودن ماشین‌آلات، کمبود ظرفیت تولید و... در زمان اوج تولید برگ سبز چای، موجب شده این واحدها توانایی دریافت یک‌باره محصولات عرضه شده را نداشته باشند که با توجه به وضعیت خاص برگ سبز، تأخیر در تحویل برگ‌های سبز چیده شده موجب کاهش کیفیت آنها می‌شود. تقریباً تمام واحدهای صنعت چای‌سازی از بهداشت صنعتی فردی محروم هستند. اصول مدیریت و برنامه‌ریزی در واحدهای صنعت چای‌سازی پیاده نشده و تاکنون آموزش‌های فنی و مدیریتی کافی در واحدها اعمال نشده است.

کاهش تولید به دلیل خشکسالی

رییس سابق سازمان چای کشور در رابطه با وضعیت فعلی صنعت چای به صمت گفت: تولید چای کشور امسال در مقایسه با سال گذشته ۶۰۰۰ تن کاهش یافته که به‌طور عمده به دلیل خشکسالی است. در خرید برگ سبزچای نیز اگرچه قیمت‌ها بین ۵۰ تا ۵۵ درصد افزایش یافته ولی حجم خریدمان در مقایسه با سال قبل ۲۸ درصد کاهش داشته است.

علی محرر با بیان این که گردش مالی بازار چای کشور بیش از ۱۰۰۰ میلیارد تومان است، افزود: در امسال و تا پایان مهرماه معادل ۱۰۰ میلیارد تومان خرید برگ سبز چای صورت گرفته و با خرید محصولات به زراعی این رقم به ۱۷۰ میلیارد تومان افزایش می‌یابد که بر این اساس نزدیک به ۲۰ درصد گردش مالی بازار چای کشور به خرید تضمینی این محصول مربوط می‌شود و بقیه در بخش واردات است. وی افزود: امسال حدود ۱۴ هزار تن چای خشک تولید و تا پایان مهرماه نیز حدود ۶۵ هزار تن برگ سبز چای توسط سازمان چای کشور خریداری شده است. سازمان تعاون روستایی نیز حدود ۱۸ هزار تن چای در انبارهایش دارد.

به گفته محرر، آمار دقیقی از میزان چای سنواتی باقیمانده در انبارها وجود ندارد، ولی در مجموع تخمین زده می‌شود که حدود ۵۰ هزار تن چای سنواتی همچنان در انبارها باقی مانده است. رییس سابق سازمان چای کشور با اشاره به فعالیت حدود ۱۵۰ کارخانه چای‌سازی در گیلان و مازندران و بیش از ۱۰۰ نفر واردکننده چای، افزود: اگرچه وضعیت فعلی صنعت چای نسبت به گذشته اندکی بهتر شده، ولی برای کاهش وابستگی این صنعت به کشورهای دیگر لازم است که به طور کلی از تولید ملی حمایت شده و بویژه به کشاورزی و کشاورزان توجه شود تا با خشنودی کشاورزان و تولیدکنندگان، روز به روز به مرز خودکفایی و خوداتکایی در صنایع مختلف و به‌ویژه صنعت چای نزدیک‌تر شویم.

بی‌تدبیری دولت‌های قبل

داستان چای در ایران پس از انقلاب از سال‌های اولیه دهه ۶۰ آغاز می‌شود. در آن سال‌ها تولید و توزیع چای برعهده وزارت بازرگانی بود و این وزارتخانه با اختلاط چای داخلی با چای وارداتی خارجی، آن را به بازار مصرف عرضه می‌کرد. در سال ‌۱۳۶۹ با تصویب مجلس، سازمان چای به وزارت کشاورزی ملحق شد و بین سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ اختلاط چای داخلی با چای خارجی کمتر و کمتر و سپس متوقف شد و این امر سرآغاز ایجاد بحران در صنعت چای شد. در این دوره طرح اصلاح ساختار چای به تصویب شورای عالی اقتصاد رسید. قرار بود با اجرای این طرح در مدت ۵ سال، چای داخلی از بالاترین کیفیت ممکن برخوردار شود و سازمان چای نیز به عنوان یک قطب آموزشی،‌ برای تربیت نیروی انسانی مورد نیاز کشت و صنعت چای کشور فعال شود و بر همه فعالیت‌های صنعت چای نظارت داشته باشد اما در عمل آن‌چه که باقی ماند، مشکلات و نبود تعهدهای اجرایی جدی بود. مطابق یک بند از این طرح که در برنامه سوم توسعه به صورت قانون درآمده بود، کارخانه‌داران موظف بودند تا برگ سبز را از چایکاران خریداری و استحصال کنند و به فروش برسانند. طبق بند دیگر این قانون،‌ اگر به هر علتی چای استحصالی به فروش نمی‌رسید، دولت متعهد به خرید آن از کارخانه‌داران بود اما در عمل دولت چنین نکرد و چای خریداری شده کارخانجات بر روی دست آنها و در انبارها باقی ماند. در این دوره بیش از ۸۰ هزار تن چای خریداری شده در سال‌های ۱۳۷۹، ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ در انبارها انباشت شد و بخش خصوصی برای انبارداری و نگهداری آن ماهانه حدود ۲۰۰میلیون تومان اجاره پرداخت و حدود ۹۲ میلیارد تومان نیز به اضافه بهره و جرائم به بانک‌های عامل بدهکار شد. تولید سال ۱۳۸۲ نیز که حدود ۵۰ هزار تن بود، بر روی چای سنواتی انباشته شد و چای فروخته نشده و انبار شده بخش خصوصی و سازمان چای به بیش از ۲۰۰ هزار تن رسید و از بابت آن معادل ۳۰۰ میلیارد تومان به سیستم بانکی کشور بدهکار شد. در این دوره و در شرایطی که وضعیت معیشتی چایکاران گیلانی و مازندرانی روز به روز بدتر می‌شد و هر روز گزارش‌های متعددی از وضعیت رو به اضمحلال و نابودی صنعت چای ایران و فروپاشی زندگی هزاران خانوار چایکار منتشر می‌شد، دولت در مصوبه‌ای،‌ واردات قانونی چای را ممنوع اعلام کرد. این طرح در سال ۱۳۸۰ به تصویب رسید و اجرای آن تا پایان سال ۱۳۸۱ ادامه یافت.

منع واردات قانونی، فروش مختصر چای داخلی را که به صورت اختلاط با چای خارجی صورت می‌گرفت با رکود بیشتر مواجه کرد. از سوی دیگر، چای قاچاق همچنان به راحتی وارد کشور می‌شد و در غیاب واردات قانونی و در شرایطی که ذائقه مردم نیز تغییر کرده بود، به راحتی در سبد خرید خانوارها جای گرفت. پس از دو سال اجرای بی‌ثمر طرح منع واردات قانونی چای، این مصوبه لغو و واردات چای بار دیگر از سال ۱۳۸۲ آزاد شد. ۴ سال پس از اجرای ناموفق طرح اصلاح ساختار چای، دولت به تصویب طرح دیگری پرداخت و همه مسئولیت‌های خود را به بخش خصوصی واگذار کرده و سازمان چای را نیز بطور کامل منحل کرد.

رییس اسبق سازمان چای در زمان جنگ تحمیلی، در این رابطه به صمت گفت: زمانی که بخش بازرگانی صنعت چای کشور از وزارت بازرگانی وقت به وزارت جهادکشاورزی منتقل و سازمان چای نیز منحل شد، ضربه بزرگی به صنعت چای کشور وارد آمد که بعدها با احیای دوباره سازمان چای به دلیل اینکه سازماندهی گذشته وجود نداشته و پرسنل و کارشناسان این سازمان نیز پراکنده شده بودند، صنعت چای نتوانست روی پای خود بایستد، ضمن اینکه تغییرات متعدد مدیریتی در سازمان چای نیز وضعیت این صنعت را به مراتب بدتر کرد.

علی قیطاسی با بیان اینکه صنعت چای کشور هیچ‌گاه خودکفا نبوده، افزود: اگرچه در دوره‌هایی تولید داخلی پاسخگوی ۴۰ درصد نیاز بازار داخلی بود ولی هم‌اکنون به دلایل متعدد در خوشبینانه‌ترین حالت ۲۰ درصد نیاز بازار را می‌توان از طریق تولید داخلی تامین کرد و مابقی توسط واردات قانونی و غیرقانونی تامین می‌شود.

عضو اسبق هیات‌مدیره سازمان چای در ادامه با اشاره به گردش مالی واردات چای کشور گفت: هم‌اکنون هر کیلو چای وارداتی ۴/۵ تا ۵ دلار قیمت دارد که با توجه به کسری ۸۰ هزار تنی بازارهای مصرف چنانچه این میزان از طریق واردات قانونی تامین شود، حجمی حدود ۴۰۰ میلیون دلار را به گردش درمی‌آورد که اگر فقط ۱۰ درصد این رقم به بخش کشاورزی و صنعت چای کشور اختصاص یابد، این صنعت می‌تواند پاسخگوی نیاز بازارهای داخلی باشد. قیطاسی با اشاره به اقدامات مفید انجام شده در دولت یازدهم برای احیای صنعت چای کشور، افزود: در دولت آقای روحانی تاکنون مبلغ ۶۰ میلیارد تومان برای بازسازی باغات چای کشور در نظر گرفته شده که از طریق سازمان چای به کشاورزان پرداخت می‌شود. اقدامات اینچنینی در صورت تداوم و البته با مدیریت صحیح می‌تواند صنعت چای کشور را نجات دهد در غیر این‌صورت، صنعت چای کشور و به‌طور کلی کشاورزی ایران روبه زوال خواهد رفت.

کاهش ۳۰ درصدی تولید چای در کشور

رییس اتحادیه چایکاران شمال با اشاره به کاهش ۳۰درصدی تولید چای در امسال، گفت: در شرایطی که سالانه به حدود ۹۰ تا ۱۰۰هزار تن چای نیاز داریم، امسال ۱۵هزار تن چای خشک در کشور تولید شد.

مصطفی نصرالهی، تولید امسال برگ سبز چای در کشور را حدود ۶۶ هزار تن به ارزش ریالی ۹۰میلیارد تومان اعلام و اظهار کرد: این میزان تولید شامل ۴۸درصد برگ سبز درجه یک و ۵۲درصد برگ سبز درجه ۲ بوده، ضمن اینکه مطالبات کشاورزان نیز پرداخت شده است.

وی، افزود: تولید برگ سبز و چای خشک نسبت به سال گذشته بین ۲۵ تا ۳۰درصد و نسبت به سال ۹۱ بین ۴۵ تا ۵۰درصد کاهش یافته است.

رییس اتحادیه چایکاران شمال کشور، مهم‌ترین عوامل کاهش تولید چای را سوءمدیریت، نبود توجیه اقتصادی بهای برگ سبز و بی‌اعتمادی چایکاران به شیوه‌های کاری حاکم بر صنعت چای عنوان کرد.