ازطرفی در طول زندگی هر فرد دوره‌هایی پیش می‏آید که هزینه‌ها بیشتر از درآمد است، مانند خرید خانه، ازدواج، تحصیل و ایجاد کسب ‏وکاری جدید. در این میان دسته اول به‏دلیل اینکه از توان مالی زیادی برخوردار بوده‏اند و طی سال‌های قبل توانسته‏اند پس‏انداز چشمگیری داشته باشند، در شرایط جدید، از پس‏انداز سال‌های قبل، هزینه‌های خود را تامین می‏کنند؛ اما دسته دوم به‏ دلیل کمبود پس‏انداز خود، امکان تامین مالی شرایط جدید را ندارند. بنابراین این افراد یا باید از هزینه‌های فعلی چشم‏پوشی کنند یا راه جدیدی برای تامین مالی این هزینه‌ها بیابند. به‏ عبارت‏ دیگر فرد یا باید راه جدیدی برای افزایش درآمد خود پیدا کند یا با استقراض، هزینه‌های فعلی خود را تامین کند. شما جزو کدام دسته هستید؟ دسته اول یا دوم؟

بی‌تردید اگر شما هم اکنون جزو دسته اول نیستید حداقل آرزو دارید که شرایط اقتصادی خانواده به‌گونه‏ای بود که شما را چزو دسته اول قرار می‏داد. اما وقتی به این موضوع فکر می‏کنید ممکن است به خود پاسخ دهید که برای داشتن چنین موقعیتی باید حقوق آنچنانی دریافت کنید یا آنکه باید از سال‌ها پیش پولی را برای چنین روزی پس‏انداز می‌کردید. اما کارشناسان اقتصاد خانواده چنین اعتقادی ندارند. آنها می‏گویند هر تصمیمی که امروز پس از دریافت حقوق یا درآمد خود می‏گیریم، به صورت مستقیم روی آینده مالی ما تاثیر خواهد گذاشت. متاسفانه هر چه سن افراد بالاتر برود به روشی که برای زندگی انتخاب کرده‏اند بیشتر دلبستگی پیدا می‏کنند و تغییر برای آنها سخت‏تر می‏شود. زمانی در این دهه‌های زندگی، می‏بینید که وضعیت مالی زندگی شما خوب نیست و برای خیلی از کارهایی که دوست دارید انجامشان بدهید یا هزینه‌هایی که در سر راه شما قرار می‏گیرد پول کافی ندارید.

در این زمان به فکر فرو می‏روید که من چه کار می‏توانم بکنم، سن و سالی از من گذشته و دیگر نه می‏توانم شغل خود را عوض کنم و نه می‏توانم در این باقی‌مانده عمر، پس‏انداز دندانگیری دست و پا کنم و به این نتیجه می‏رسم که من برای پس‌انداز یا فکر اینکه در زمان بازنشستگی درآمد دیگری هم داشته باشم دیر شده است، چه برسد به اینکه به فکر کسب درآمد از روش‌های دیگر باشم و بخواهم جریان‌های درآمدی دیگری را برای خودم ایجاد کنم. اما کارشناسان اقتصاد خانواده در این مورد می‌گویند: «برای اصلاح روش برخورد با پول، هیچ وقت دیر نیست.» البته این به معنای نادیده گرفتن مزایای رسیدن به موفقیت مالی برای کسانی که در سنین پایین‏تر به فکر آن می‏افتند با مسن‏ترها برابر است. حتما افراد دسته اول مزایای بیشتری را کسب می‏کنند. ولی گذشته، گذشته و باید به فکر آینده بود. ضمن اینکه رضایت از وضعیت فعلی و راضی بودن از آنچه هستید می‌تواند زندگی را برای شما ساده‏تر هم بکند.

اما چه‌کار می‏توان کرد؟ برای پاسخ به این سوال در کنار استفاده از راهکارهایی از جمله داشتن حساب دخل و خرج و شروع به پس‏انداز و همچنین خریدن سریع یک طرح بیمه عمر توجه به یک نکته ضروری است. نکته‏ای که وجود دارد این است که باید متعهد شویم که گام‌های عملی اشاره شده را به درستی برداشته و درجا نزنیم یا مانند تمام وعده‌هایی که پیش از این داده‏ایم، تا آخر این مسیر را ادامه دهیم. به‌عنوان مثال ممکن است در ابتدا که با پیشنهاد پس‌انداز مواجه می‌شوید سریع این جمله را بیان کنید که چطور ممکن است فردی که «هشتش گروی نه است» بتواند پس‌انداز کند؟ اصلا مگر با هزینه‌های امروز پس‌انداز به راحتی ممکن است؟

ممکن است از خود بپرسید که چطور ممکن است با وجود گذشت سال‌ها از شاغل بودن شما، هنوز هم که هنوز است هشت شما گروی نه است. کارشناسان اقتصاد خانواده می‌گویند پنج دلیل عمده برای باقی ماندن در چنین وضعیتی وجود دارد. دلیل اول آنکه آنجا که باید فکر کنیم احساسی عمل می‏کنیم. بسیاری از تصمیمات مالی افراد ناشی از احساسات است. احساساتی که به وسیله عوامل کاملا بیرونی تحریک شده است. مثلا چشم و هم‌چشمی برای خرید لوازم، یا تحت تاثیر تبلیغات قرار گرفتن، خرید لوازمی بیش از اندازه مورد نیاز، خریدن کالا یا خدماتی که به آنها نیاز نداریم یا اصلا نمی‏دانیم چه کاربردی دارند. مثلا تبلیغات برای خرید لوازمی که هوش کودک شما را افزایش می‏دهد، یا زبان شما را تقویت می‏کند یا مهم‌تر از همه شما را لاغر می‏کند. چرا اینها را می‏خریم؟ چون می‏توانند گپ‌های مهمی را در زندگی شما پر‌کنند و اهدافی را هدف گرفته‌اند که برای ما بسیار مهم هستند.

اینها احساسات شما را قلقلک می‏دهند. دلیل دیگر اینکه بیشتر از دخل خود خرج می‌کنیم. با وجود آنکه می‌دانید هر ماه درآمد مشخصی دارید اما برای بیش از آن برنامه‌ریزی می‌کنید. دلیل سوم اینکه عاشق کلکسیون داری هستیم یا ساده‏زیستی در زندگی ما جایی ندارد. به انبار، کمد لباس‌ها، کابینت آشپزخانه، هارد کامپیوتر، جاکفشی و میز کار خود بنگرید. ما به یک کلکسیونر تبدیل شده‏ایم. مجموعه‌های زیادی از همه چیز. ساده زیستی در نظرمان کار فقراست. دلیل چهارم از دیدگاه کارشناسان اقتصاد خانواده نیز این است که برنامه‌ای برای درآمدمان نداریم، در حسابمان می‏ماند تا خرج شود. برنامه‏ای برای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری نداریم و کارت‌های بانکی هم مزید علت شده‏اند. در سال‌های دور، دسترسی به پول درون حساب‌ها به سادگی مقدور نبود ولی اکنون، در هر زمان از شبانه‌روز همه چیز مهیا است تا پول خود را به حساب دیگری واریز کنیم. باز جای شکرش باقی است که کارت‌های اعتباری در ایران جا نیفتاده وگرنه اوضاع بدتر از این هم می‏شد.

پنجمین دلیل برای آنکه هشتمان گروی نه باشد این است که پس‌انداز اضطراری نداریم. پس‌انداز اضطراری برای پوشش دادن هزینه حوادث غیر مترقبه است. تصادف، تعمیر مسکن و هزینه‌های درمانی. در این موارد نداشتن یک پشتوانه مالی، هشت را گروی نه نگه داشته و ضربات روحی آن کمتر از ضررهای مالی نیست. حتی در بسیاری از مواقع فریب تبلیغات را می‌خوریم. امروزه در کمتر فروشگاهی می‏توان وارد شد که تخفیف ۱۰ تا ۷۰ درصدی نداشته باشد. کارشناسان اقتصاد خانواده عقیده دارند اکثر این تخفیف‌ها ترفندهایی برای بازاریابی هستند اما مشکلی که وجود دارد تاثیری است که روی ما می‏گذارند. هر چقدر که فکر کنیم حواسمان جمع است، هر چقدر که فکر کنیم اربابان تبلیغات روی ما تاثیر نمی‏گذارند، دوباره و چند باره، مقهور آنها می‏شویم و البته در بسیاری از اوقات این فرآیند کاملا ناخودآگاه است. برای همه شما پیش آمده که چیزهایی را خریده‏ایم که به آنها نیاز نداریم، صرفا به این دلیل که دارای تخفیف هستند و بعد از خرید آنها دچار پشیمانی شده‏اید!

اما اگر می‏خواهید دچار چنین پشیمانی نشوید کارشناسان اقتصاد خانواده راه ‏حلی را به شما پیشنهاد می‏دهند. به نظرکارشناسان اقتصاد خانواده بزرگ‌ترین عادت و دستاورد شما که می‌تواند ضمانتی بی‌چون و چرا برای موفقیت مالی باشد برگزاری «جلسه‌های بازبینی» است. این جلسات بازبینی می‌تواند به صورت هفتگی، ماهانه و سالانه برگزار شود. دلیل تاکید کارشناسان اقتصاد خانواده نیز برای بازبینی‌های مداوم این است که مراقبت همیشگی می‌تواند انرژی کمتری از شما طلب کند. این در حالی است که اگر شما پس‏انداز منظم یا ورزش روزانه را بیش از یک ماه کنار بگذارید، برگشت روی ریل، انرژی زیادی را می‏طلبد. شاید برای ماه‌ها و سال‌ها آن را فراموش کنید. اما اگر به جلسه‌های هفتگی و ماهانه عادت کرده باشید به سرعت متوجه خروج از ریل خواهید شد و با انرژی بسیار کمتری به مسیر بازخواهید گشت.  عادت کردن به بازبینی پیوسته امور مالی و اقتصادی شاید یک عادت کلیدی باشد که براساس آن می‌توانید تمام ابعاد زندگی خود را سرو سامان دهید. باید تمام تکنیک‏هایی که بلد هستید را به کار بسته تا وقتی را به صورت منظم به این کار اختصاص دهید. برای آنکه بتوانید خود را در این مسیر قرار دهید می‌توانید تمام عادت‏ها و تلاش‏های قبلی خود را کنار گذاشته و این عادت را برای یک ماه تمرین کنید.

پیشنهاد کارشناسان اقتصاد خانواده این است که در این زمان‏ها و بر روی کاغذ، گذشته را بررسی کرده و برای آینده برنامه‏ریزی کنید: هر روز ۵ دقیقه صبح زود یا آخر شب، هر هفته جمعه صبح، پیش از بیدار شدن بقیه از خواب و پنج‌شنبه آخر هر ماه. در این زمان‌ها می‌توانید منابع و مخارج خانواده را در یک فهرست بنویسید و آنها را مورد بازبینی قرار دهید. طبق معمول برای آنکه عادتی را نهادینه کنید باید برای آن برنامه‏ریزی کنید. اما در این جلسه‌ها چه باید کرد؟ خیلی ساده است. کاری که قرار است در تمام جلسه‌ها انجام شود ولی در حالت عادی و غیراضطراری به ندرت رخ می‏دهد، بررسی گذشته و برنامه‏ریزی آینده است. نکته مهم اینکه استراتژی هر کدام از این جلسه‌ها با هم متفاوت است. در جلسه ماهانه شما فرصت بیشتری برای تفکر در مورد اهداف، خواسته‌ها و دلایل موفقیت و ناکامی خود دارید اما ۱۵ دقیقه جلسه صبح‏گاهی برای نگاهی گذرا به روز قبل، دلیل انجام یا عدم انجام آنها و بازنویسی برای روز جدید است. در واقع در جلسات سالانه و ماهانه اولویت با «چرایی» است و در جلسات روزانه و هفتگی اولویت با «چگونگی» است. به‌عنوان مثال روش شما می‌تواند برای بررسی ماه گذشته پاسخ دادن به این سوال باشد؛ به چه کار خودم در ماه گذشته افتخار می‏کنم؟

یا آنکه دیگر روش پیشنهادی کارشناسان اقتصاد خانواده برای دستیابی به هدف فوق استفاده از یک گزینه یا تلفیقی از دو راهکار زیر است:

نخست آنکه مبلغی که از حساب بانکی برای پرداخت هزینه‌های ماهانه زندگی بیرون می‏کشید را یادداشت کنید. دوم آنکه از درآمدهای جانبی که برای پرداخت همه یا بخشی از هزینه‌های خانواده استفاده می‏کنید، فهرست‏ برداری کنید. در هر حالت از موارد فوق می‏توانید گزارش بانکی یا ته چک حقوقی خود را بررسی کنید تا بفهمید چه مبلغی برای کل هزینه ماهانه خانواده خود خرج کرده‏اید. پس از اینکه مبلغ کل موجودی را مشخص کردید فهرست یا لیستی از جزء جزء مخارج ثابت و مشخص هر ماهه خود تهیه کنید، مانند هزینه فرزندان، پرداخت اقساط اتومبیل، اقساط خانه یا اجاره خانه، انواع بیمه‌های شخصی، درمانی، عمر و دیگر هزینه‌های قطعی.

سپس جمع مبلغ به‌دست آمده را از مبلغ کل هزینه خانواده کم کنید. مبلغ به‌دست آمده مربوط به آن بخش از هزینه‌ها خواهد بود که ماه به ماه متغیر هستند، شامل هزینه خواربار و مواد غذایی، هزینه پوشاک، قبوض آب و برق و گاز و تلفن، تفریح و مسافرت، تعمیرات منزل، سوخت و بنزین اتومبیل. سپس با رجوع به حافظه خود، دسته چک یا هر یادداشتی که از هزینه‌های خود دارید مبلغ باقی‌مانده را بین هزینه‌های متغیر ماهانه تقسیم کنید. ابتدا با هزینه‌هایی مثل مسافرت، تعمیرات خانه و مراقبت‏های پزشکی که نسبت به سایر هزینه‌ها کمتر اتفاق می‏افتند، شروع کنید. برای سایر هزینه‌های خانواده باید با دقت سبک و سنگین کرده و خود مبلغی را تعیین کنید.  سعی کنید حتما مبلغی را که برای هزینه‌ها و مخارج خانه و خانواده در نظر گرفته‏اید را به‏خاطر بسپارید یا یادداشت کنید، چون گاهی اوقات این مبلغ در عوض برای مصارفی دیگری غیر از آنچه در نظر داشتید خرج می‏شود و در نهایت هزینه زندگیتان بیش از حد معمول برآورد می‏شود.

از آنجایی که داشتن لیست دقیق مخارج زندگی، شما را نسبت به الگوهای مصرفی گذشته آگاه می‏سازد قطعا تقسیم‏بندی بودجه آسان‌تر خواهد شد. خواه بودجه خود را بر پایه هزینه‌های تقریبی گذشته یا بر مبنای هزینه‌های واقعی پایه‏ریزی کنید، این نکته را باید به یاد داشته باشید که سبک زندگی، اهداف و استانداردهای شما می‌تواند همان راهی باشد که برای آینده زندگی خود در نظر گرفته‏اید. بنابراین می‏توانید بودجه خود را ماهانه یا سالانه در نظر بگیرید. حتی‏المقدور روشی را به‏کار ببرید که مطابقت بیشتری با شرایط زندگی شما دارد، یعنی چنانچه درآمد شما ثابت نیست و ماه به ماه در نوسان است از سیستم بودجه‏ای ماهانه و اگر درآمدی ثابت دارید بودجه‏بندی سالانه را در نظر بگیرید.