پیش از این هندی‌ها تهدید کره بودند در صورت عدم ورود یک کنسرسیوم هندی به طرح توسعه میدان گازی فرزاد B، واردات نفت خام خود از ایران را به میزان یک‌چهارم نسبت به سال گذشته کاهش خواهند داد. تهدید هند اما نتیجه‌ای عکس داشت و نه تنها شانس ورود شرکت او.ان.جی.سی ویدش هند به‌عنوان بازوی اجرایی شرکت دولتی هند به پروژه فرزاد B را بیشتر نکرد، بلکه رقیبی جدی به نام روسیه را وارد بازی کرد. اما در حالی‌که هندی‌ها به‌عنوان کاشفان این میدان (که بزرگ‌ترین‌ منبع گازی است که تاکنون در خارج از هند کشف کرده‌اند) با تعلل‌های بی‌شمارفعلا شانس حضور در فرزاد B را از دست دادند و روسیه برای مطالعه طرح توسعه آن وارد میدان شد؛ این سوال مطرح است که واکنش هند به‌عنوان بزرگ‌ترین مشتری نفت ایران در آسیا به این ماجرا چه خواهد بود؟ از دیگر سو با توجه به اینکه ایران دارای ذخایر فراوان گاز است و روسیه نیز در زمینه تولید و صادرات گاز ید طولایی دارد و پس از بازار اروپا برای ورود به بازار آسیا نیز درحال تلاش است، این سوال مطرح می‌شود که شراکت با کشور رقیب چه چالش‌هایی به همراه خواهد داشت؟

فریدون اسعدی، کارشناس اقتصاد و انرژی در پاسخ به سوال نخست می‌گوید: هند دومین مشتری بزرگ نفت خام ایران پس از چین است به‌طوری‌که بر‌اساس آمارهای موجود این کشور در سال 2016 روزانه 473 هزار بشکه نفت خام از ایران وارد کرده است که نسبت به سال 2015 که 208 هزار بشکه در روز بوده است رشد خوبی داشته، به این ترتیب به نظر می‌رسد ممکن است هند تحت تاثیر ورود گازپروم به فرزاد B، خرید نفت از ایران را همان‌طور که قبلا هم اعلام کرده بود کاهش دهد. اسعدی عقیده دارد «چنانچه هند بخواهد همچنان با شیوه‌های غیرمنطقی برخورد کند، ممکن است موضوع فرزاد B را علاوه بر نفت، به حوزه‌های تجاری دیگر نیز بکشاند که در این صورت منافع دو کشور با مخاطراتی همراه خواهد شد.» با تمام این تفاسیر این کارشناس اقتصاد و انرژی عقیده دارد، بهتر است هند برای اجرایی کردن تهدیدهای خود، برخی فرصت‌ها را که ایران در خرید نفت در اختیار این کشور قرار می‌دهد در نظر داشته باشد.

هند در کنار ورود به میدان فرزاد B، به توسعه بندر چابهار و افزایش مراودات تجاری با ایران نیز چشم دوخته بود، با این حال معامله فرزاد B به‌عنوان یکی از اهداف حضور هند در ایران در دوران پسابرجام با شکست مواجه شد. در جریان مذاکره با هندی‌ها ایران اعتقاد داشت طرف هندی باید شرایط تجاری بهتری در پیشنهاد خود ارائه دهد و شرکت هندی نیز بر این عقیده بود که با توجه به مقدار بالای مواد زائد میدان گازی فرزاد B که نسبت به سایر میادین بیشتر است، پیشنهادش مطلوب و قابل توجیه است. به زعم کارشناسان میدان گازی فرزاد B با پیچیدگی‌های طبیعی فراوانی همراه است.

تقابل منافع در همکاری با روس‌ها؟

اما با وجود زیاده‌خواهی‌ها و تعلل‌هایی که هندی‌ها در جریان ورود به میدان گازی فرزاد B داشتند، سرانجام قرعه به نام گازپروم افتاد تا این شرکت توسعه میدان گازی مشترک فرزاد B را مورد مطالعه قرار دهد. حال گازپروم در حالی جایگزین شرکت او.ان.جی.سی ویدش هند در فرزاد B شده است، که سوال یاد شده همچنان به قوت خود باقی است؛ اینکه همکاری با رقیب چه سرنوشتی خواهد داشت؟

اوایل سال جاری میلادی بود که شرکت گازپروم، با صادرات ۶۱۵‌میلیون و ۵۰۰ هزار متر مکعبی گاز به اروپا به رکوردی باورنکردنی دست پیدا کرد، رکوردی که قدرت این شرکت گازی را به خوبی نشان می‌دهد. هرچند همکاری با شرکتی قدرتمند فرصتی خوب برای ایران به شمار می‌رود، اما این شریک یکی از صادرکنندگان فعلی گاز به کشور ترکیه، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بازارهای صادراتی گاز ایران نیز است. اما در کنار رشد صادرات گاز روسیه به اروپا و ترکیه، این کشور که به شکل سنتی تامین‌کننده گاز مناطق یاد‌شده است، در سال‌های گذشته تلاش فراوانی برای ورود به بازارهای آسیایی همچون چین و هند داشته است. تلاش روسیه در حالی است که بر خلاف اروپا، دسترسی آسانی به کشوری چون هند برای صادرات گاز به وسیله لوله ندارد و در این میان ایران می‌تواند پل ارتباطی خوبی به بازارهایی دورتر باشد. شرکت روسی گازپروم، بیش از 152 هزار و 200 کیلومتر خط لوله گاز طبیعی در اختیار دارد با این حال برای ورود به بازارهای بزرگ آسیایی با چالش مسافت رو‌به‌رو است.

در این میان ایران نیز که با توسعه پارس جنوبی به منابع گازی بیشتری دسترسی پیدا کرده است، در حال آماده شدن برای ورودی جدی‌تر به صادرات گاز است. میزان تولید گاز در پارس جنوبی هم‌اکنون حدود 540 میلیون متر مکعب در روز است. ابتدای هفته جاری بود که بیژن زنگنه با ابلاغ پروژه‌های اولویت‌دار شرکت ملی گاز ایران به حمیدرضا عراقی، معاون خود در امور گاز بر «شروع پروژه صادرات گاز به عراق تا میزان 14 میلیون مترمکعب در روز در پایان سال 1396» و پروژه « احداث خط لوله و صادرات گاز به پاکستان (ادامه خط لوله هفتم سراسری)» تاکید کرد. بر این اساس ایران در حالی برای یافتن مسیرهای صادراتی جدید در تلاش است که روسیه نیز رویای ورود به بازارهای صادراتی آسیایی را در سر دارد. برای مثال قراردادی که سال گذشته روسیه برای ساخت یک خط لوله 4 هزار کیلومتری برای صادرات سالانه 38 میلیارد متر‌مکعب گاز طبیعی به چین امضا کرد، هرچند از نظر اجرایی طرحی دشوار است اما نمونه خوبی از خیز روسیه برای ورود به آسیا به شمار می‌رود.

با تمام این تفاسیر، در حالی‌که روسیه چه در بازار گاز و چه در بازار نفت رقیب ایران به شمار می‌رود، به نظر می‌رسد همکاری ایران با این غول گازی و نفتی یک سر زیان نباشد. هرچند ایران برای افزایش صادرات گاز برنامه‌های زیادی دارد، اما تا صادرات گاز با خط لوله به تمام مقاصدی که در نظر دارد فاصله زیادی دارد ضمن اینکه مصرف گاز در داخل کشور بیشترین حجم از گاز تولیدی را به خود اختصاص می‌دهد. با این وجود به نظر می‌رسد چنانچه توافق ایران با گازپروم برای ورود به میدان گازی فرزاد B و همچنین میادین پارس شمالی و گاز کیش نهایی شود، تولید گاز ایران با افزایش بیشتری همراه شود و ایران بتواند با همکاری این شرکت باتجربه روس، مسیر جدیدی را در صادرات گاز تجربه کند. توافق ایران با گازپروم بر سر سه میدان گازی یاد شده در حالی است که این شرکت روسی قصد دارد قراردادی با شرکت ملی نفت ایران برای ساخت یک کارخانه گاز مایع نیز به امضا برساند که در صورت عملیاتی شدن این قرارداد، ایران نیز به جرگه صادرکنندگان ال ان جی خواهد پیوست.

بر اساس اطلاعات موجود، این کارخانه چنانچه ایجاد شود از گاز طبیعی تولید ایران در میدان پارس جنوبی استفاده خواهد کرد و محصول نهایی به کشورهای هند، کامبوج و لائوس صادر خواهد شد. اما در نهایت و با توجه به کنار گذاشته شدن ضمنی هندی‌ها از مذاکرات فرزاد B، باید دید توافق‌نامه ایران با روسیه برای توسعه این میدان گازی مشترک در قالب قراردادی بلند مدت (30 ساله) اجرایی خواهد شد و بهره‌برداری از این میدان و شراکت با روس‌ها، چه دریچه‌ای به روی صنعت گاز و صادرات این منبع باز خواهد کرد؟

به گفته اسعدی، فرزاد B میدان مشترک گازی بین ایران و عربستان است که در سمت عربستان با نام «عربیه» شناخته می‌شود. این کارشناس اقتصاد و انرژی تاکید دارد ایران در زمینه بهره‌برداری از این میدان مشترک از عربستان عقب‌تر است و در حالی‌که در سال‌های 90 و 91 (سال‌های اعمال تحریم غرب علیه ایران) این کشور همسایه روزانه 1/ 2 میلیون مترمکعب گاز از این میدان استخراج می‌کرده، بنا دارد این سطح را در طرح توسعه به 71 میلیون متر مکعب در روز برساند. او در انتها با ابراز امیدواری نسبت به تداوم دولت تدبیر و امید می‌گوید: استحصال روزانه 31 میلیون مترمکعب گاز در همکاری با هندی‌ها اگرچه هیچ‌گاه به نتیجه نرسید، با این حال امیدوار هستیم این عقب‌ماندگی در برداشت از فرزاد B، در چشم‌اندازی نه چندان طولانی به نتیجه برسد.