بر این اساس در حالی‌که تولید نفت خام ایران پس از لغو تحریم‌ها و در حال حاضر به حدود 8/ 3 میلیون بشکه در روز رسیده است، چیزی حدود 7/ 1 میلیون بشکه از این میزان تولید به مصرف پالایشگاه‌های کشور می‌رسد که می‌توان گفت حدود 50 درصد از کل تولید نفت‌خام را شامل می‌شود و میزان باقی‌مانده نیز به صادرات اختصاص داده می‌شود. نگاهی به تولید نفت عربستان و میزان مصرف پالایشگاهی این کشور نیز نشان می‌دهد که این کشور با تولید 9 میلیون و 940 هزار بشکه نفت در ماه گذشته، چیزی حدود 8/ 4 میلیون بشکه از این میزان تولید را به مصارف پالایشگاهی اختصاص داده است که حدودا 50 درصد می‌شود. اما تفاوتی که در این میان بین ایران و عربستان وجود دارد این است که عربستان سعودی تمام این 8/ 4 میلیون بشکه نفت خام را در پالایشگاه‌های داخل این کشور به مصرف نمی‌رساند و حدود 9/ 1 میلیون بشکه از این میزان در پالایشگاه‌هایی در آن سوی مرزهای عربستان سعودی و در نقاط مختلف دنیا به مصرف می‌رسد.

عربستان سعودی طی سال‌های اخیر با خرید سهام پالایشگاه‌ها در کشورهای مختلف، در واقع پا در بازار مقصد گذاشته و با صادرات نفت خام به پالایشگاه‌هایی که در آن سهام دارد، نه تنها خام‌فروشی را دور زده و ارزش افزوده برای خود ایجاد کرده است بلکه در تقویت روابط استراتژیک خود در سراسر دنیا نیز سرمایه‌گذاری کرده است. اما عربستان سعودی در زمینه «خرید سهام پالایشگاه‌های خارجی و پا نهادن در مسیر جدید بازاریابی نفت خام» در حالی در میان کشورهای منطقه گوی سبقت را از رقبا ربوده است که سال‌ها پیش از عربستان سعودی، ایران نخستین کشور خاورمیانه بود که با خرید 50 درصدی سهام پالایشگاهی در کره جنوبی، سرمایه‌گذاری در بازارهای خارجی را آغاز کرده بود.

ایران در حالی در سال‌های بعد از این مسیر دور افتاد و حتی سهام پالایشگاهی خود در کره جنوبی را نیز فروخت که حالا بسیاری از کارشناسان، ورود به بازار کشورهای مقصد برای بیمه کردن روند صادرات را به مسوولان نفتی پیشنهاد می‌دهند. در واقع اگرچه در حال حاضر ایران با کشوری مانند عربستان سعودی از نظر درصد مصرف پالایشگاهی و صادرات نفت خام در یک جایگاه قرار دارند، اما چنانچه صنعت نفت کشور وارد مسیر مدرن بازاریابی نشود، با تکمیل ظرفیت پالایشگاهی داخلی، راهی جز افزایش خام‌فروشی به‌ویژه پس از رشد ظرفیت تولید نفت در سال‌های آینده باقی نمی‌ماند. ایران در حال حاضر طرح‌های پالایشی بزرگی در داخل کشور در دست احداث دارد اما خوراک آنها از میعانات گازی است و با نفت خام ارتباطی پیدا نمی‌کند.

در این میان، کمبود منابع نقدینگی در حالی چالشی بزرگ بر سر راه بازاریابی مدرن برای فروش نفت‌خام به شمار می‌رود که سال گذشته بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران از خرید سهام پالایشگاه‌های آفریقای جنوبی استقبال، اما پیگیری آن را به بخش خصوصی واگذار کرده بود. در این میان، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، ورود شرکت‌های بین‌المللی به پروژه‌های نفتی کشور بر اساس مدل جدید قراردادهای جدید نفتی را نوعی تنوع‌بخشی و رسوخ به بازار هدف عنوان کرده بود. علی کاردر در این زمینه گفته بود که «از آنجایی که شرکت‌های بزرگ نفتی عموما صاحبان پالایشگاه‌ها در سراسر دنیا نیز هستند، ورود آنها به پروژه‌های نفتی ایران به این معنی است که آنها سهم خود از برداشت میدان (به‌عنوان دستمزد) را به پالایشگاه‌های خود برده و به این ترتیب ما به جای فروش آن میزان از نفت به سایر خریداران، مستقیم به پالایشگاه‌های آنان ورود پیدا می‌کنیم.» به این ترتیب به نظر می‌رسد اگرچه ورود به پالایشگاه‌های شرکت‌های بزرگ نفتی از طریق همکاری با آنها راه حلی منطقی باشد، اما درهر حال ایران برای حفظ سهم خود در بازارهای جهانی و کسب امتیاز در شیوه‌های جدید بازاریابی، باید هرچه سریع‌تر برنامه‌هایی را در نظر گرفته و اجرایی کند.

چشم عربستان به هند

زمستان سال گذشته بود که عربستان سعودی در پی تور یک ماهه پادشاه این کشور به شرق آسیا، قراردادهای مهمی با پالایشگاه‌های این منطقه امضا کرد. حال با گذشت چند ماه از آن زمان، هفته گذشته (14 ژوئن) زمانی بود که بزرگ‌ترین صادرکننده نفت دنیا وارد هند شد تا برای احداث یک مجتمع پالایشی عظیم، با شرکت ملی نفت هند وارد یک سرمایه‌گذاری مشترک شود. درمندرا پرادهان، وزیر نفت هند مذاکرات با عربستان سعودی را «منحصر‌به‌فرد» توصیف کرد و به خبرنگاران گفت «عربستان سعودی» به دنبال خرید سهام در این پروژه است.

برنامه عربستان برای ورود به بازار نفت هند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان طلای سیاه در حالی است که هند یکی از بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی نفت خام ایران است. روسیه نیز از دیگر کشورهایی است که برای ورود به بازار هند از طریق خرید سهام پالایشگاه اسار اویل (که بزرگ‌ترین پالایشگاه هندی واردکننده نفت ایران است) تلاش دارد. ورود عربستان سعودی به هند دنباله داستانی است که شروع آن در ماه فوریه 2016 باعث شد عربستان سعودی با یک سرمایه‌گذاری 7 میلیارد دلاری، 50درصد از سهام پالایشگاهی در مالزی را خریداری کند. عربستان همچنین در ماه دسامبر، 6 میلیارد دلار دیگر برای به دست آوردن سهمی 45 درصدی از سهام یک پالایشگاه اندونزیایی سرمایه‌گذاری کرده بود.

شرکت آرامکو در حالی هدف افزایش ظرفیت جهانی پالایشی خود تا سطح دو برابر را در نظر دارد که چنانچه این هدف محقق شود، ظرفیت پالایشی عربستان سعودی در داخل و خارج این کشور از 85/ 4 میلیون بشکه در روز به 10 تا 12 میلیون بشکه در روز خواهد رسید که چیزی در حدود کل ظرفیت فعلی تولید این کشور است. سال گذشته میلادی، عربستان سعودی در حالی روزانه 02/ 1 میلیون بشکه نفت خام به چین صادر کرده است که برنامه‌های زیادی برای خرید سهام پالایشگاه‌های این کشور دارد. آرامکو در چین 50درصد از سهام یک پالایشگاه 240 هزار بشکه‌ای در استان فوجیان را خریداری کرده است. شرکت ملی نفت عربستان همچنین در حال مذاکره با شرکت ملی نفت چین برای خرید سهام یک پالایشگاه 260 هزار بشکه‌ای در استان یونان در جنوب غربی چین است. بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت اوپک از دیگر استان‌های چین غافل نشده و ماه گذشته، توافق‌نامه‌ای برای توسعه مشترک طرح‌های پالایشی و پتروشیمی و پروژه‌های خرده‌فروشی در استان لیائونینگ در شمال شرقی چین امضا کرده است.

عراق به دنبال کاهش خام‌فروشی

در این میان عراق نیز به‌عنوان سومین صادرکننده بزرگ نفت خام در دنیا که به واردات فرآورده‌های نفتی وابستگی دارد، برنامه‌هایی برای افزایش ظرفیت پالایشی دارد. عراق قصد دارد ظرفیت پالایشی خود را تا سال 2021 به سه برابر سطح فعلی برساند تا وابستگی‌اش به فرآورده‌های نفتی وارداتی را کاهش دهد. به این ترتیب توان پالایش نفت خام عراق در این چشم‌انداز به 5/ 1 میلیون بشکه در روز خواهد رسید در حالی‌که این ظرفیت هم‌اکنون 500 هزار بشکه در روز است. این کشور سالانه بیش از 2 میلیارد دلار صرف واردات بنزین و گازوئیل می‌کند. در این میان عراق با مانعی به نام «ناامنی» مواجه است زیرا این کشور برای پیشبرد طرح‌های پالایشی قبلی در برخی مناطق به علت فعالیت‌های ستیزه‌جویان، با تاخیرهای زیادی همراه شده است.

حال عراق با افزایش ظرفیت تولید نفت خام خود برای دستیابی به هدفش در امور پالایشی، برنامه راه‌اندازی پالایشگاه دوم بصره با ظرفیت 300 هزار بشکه در روز، پالایشگاه 70 هزار بشکه‌ای کرکوک، پالایشگاه 150 هزار بشکه‌ای ناصریه که دو شرکت چینی برای آن اعلام آمادگی کرده‌اند و همچنین پالایشگاه‌هایی در بصره و دورا را در دست اجرا دارد و مناقصاتی نیز برای آنها برگزار کرده است. در شهر کربلا نیز یک پروژه پالایشی 140 هزار بشکه‌ای وجود دارد که دولت عراق برای اتمام آن برنامه‌هایی دارد. اما از آنجایی که استراتژی خرید پالایشگاه به منظور ایجاد تقاضای پایدار برای نفت علاوه بر عربستان از سوی دیگر کشورهای خاورمیانه مانند کویت و عمان نیز دنبال می‌شود، باید دید ایران برای عقب نماندن از این روش مدرن چه برنامه‌هایی را به اجرا خواهد گذاشت؟