«رشد بدون اشتغال»، پدیده‌ای است که این روزها زیاد در رابطه با آن می‌شویم. اولین بار علی ربیعی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی از بروز این پدیده خبر داد و گفت امروزه اشتغال در کشور ما ناشی از سرمایه‌گذاری و رشد به‌سرعت به دست نمی‌آید و ما با پدیده رشد بدون اشتغال مواجه هستیم.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که طی سال‌های اخیر اگرچه روند رشد اقتصادی کشور از حالت منفی خارج و مثبت شده، اما همچنان نرخ بیکاری بالا می‌رود. آخرین گزارش بانک مرکزی از نرخ رشد اقتصادی در سال 1395 نشان می‌دهد که رشد تولید ناخالص داخلی با نفت 12/5 درصد و بدون نفت 3.3 درصد بوده است. این در حالی است که نرخ بیکاری به 12/4 درصد افزایش یافته است. براساس این گزارش، نرخ بیکاری در مناطق شهری 13/7 درصد و در مناطق روستایی 8/9 درصد بوده است. به این ترتیب، نرخ بیکاری زنان 20/7 درصد و مردان 10/5 درصد گزارش شده است.این اتفاق حاکی از آن است که سیاست‌هایی که در حوزه اشتغال‌زایی اتخاذ شده، با وجود تاثیرگذاری روی روند تولید، اما نتوانسته نرخ اشتغال را بالا ببرد و نامعادله رشد بدون اشتغال ایجاد شده است. براساس تحلیل‌های کارشناسی، این نامعادله سه دلیل دارد: «پایین بودن نرخ بهره‌وری نیروی کار»، «سرمایه‌بر بودن مشاغل ایجاد شده» و «عدم تاثیر اعطای تسهیلات به بنگاه‌های تولیدی روی افزایش نرخ اشتغال».

شرایط بیکاران و شاغلان کشور

آمارهای منتشر شده از وضعیت نرخ بیکاری در کشور نشان می‌دهد که جمعیت بیکار در سال 1384 از 2 میلیون و 674 هزار و 866 نفر به 2 میلیون و 392 هزار و 179 نفر در سال 1387 افت پیدا کرده، اما با افزایش این رقم در طول سال‌های 1388 و 1389 به 3 میلیون 218 هزار و 329 نفر رسیده است. جمعیت بیکار کشور در سال 1388 نیز 2 میلیون و 839 هزار و 973 نفر گزارش شده است.

از سال 1389 دوباره روند جمعیت بیکاران کشور نزولی بوده؛ به طوری که در سال 1390 این تعداد در حدود 2 میلیون و 877 هزار و 608 نفر، در سال 1391 حدود 2 میلیون و 848 هزار و 237 نفر و در سال 1392 در حدود 2 میلیون و 488 هزار و 372 نفر اعلام شده بود. اما از سال 1394 تا 1395 جمعیت بیکاران دوباره افزایش یافته و به 3 میلیون و 203 هزار و 398 نفر رسیده است.

گزارش‌ها درباره وضعیت شاغلان نیز نشان می‌دهد که تعداد شاغلان کشور طی یک دهه اخیر افزایش پیدا کرده؛ به طوری که از 20/6 میلیون نفر در سال 1384 به 22/5 میلیون نفر رسیده است. به این ترتیب، تعداد شاغلان سال 1384 از 20 میلیون و 614 هزار نفر به 21 میلیون نفر در سال 1386 رسیده است و این رقم در سال 1387 به 20 میلیون و 483 هزار نفر کاهش داشته و در سال 1388 با کمی افزایش به 21 میلیون نفر رسیده است. دوباره این رقم تا سال 1391 روند کاهشی داشته و در سال 1392 به 21 میلیون و 337 هزار نفر افزایش داشته است. تعداد شاغلان در سال 1393 حدود 21 میلیون و 301 هزار نفر بوده و به 21 میلیون و 968 هزار نفر در سال 1394 افزایش یافته و همین رقم در سال 1395 به 22 میلیون و 584 هزار نفر رسیده است.

جست وجوی ریشه بیکاری در 35 سال قبل

مسعود نیلی، مشاور ارشد اقتصادی رییس‌جمهور ریشه بیکاری کنونی کشور را مربوط به 35 سال قبل می‌داند. به باور نیلی، «جمعیت کشور در آن زمان 16 میلیون نفر از سال‌های 60 تا 65 افزایش یافت و از سال ۶۵ تاکنون به طور میانگین سالی یک میلیون نفر به جمعیت کشور اضافه شده است.»

این در شرایطی است که به گفته وی، «در نیمه دوم دهه 80 شغلی ایجاد نشده، اما در مقابل در نیمه دوم دهه ۸۰ درآمد ارزی کشور به 8 هزار و 455 میلیارد دلار رسید، بنابراین با این منابع می‌شد برای همه کسانی که به بازار کار وارد می‌شوند، شغل ایجاد کرد.»

مشاور اقتصادی رییس‌جمهور متذکر می‌شود: «در این دوره به دلیل زیاد نبودن متقاضیان اشتغال، نرخ بیکاری در این سال‌ها افزایش نیافته است؛ دلیل اصلی این موضوع، گسترش آموزش عالی و افزایش بسیار تعداد دانشجویان کشور بود. اما هم‌اکنون این فارغ‌التحصیلان وارد بازار کار شده‌اند و از پاییز سال 93 یک‌باره یک میلیون نفر به متقاضیان کار افزوده شده است. این در حالی است که از سال 84 تا 91 ورودی بازار کار تقریبا صفر بوده است.»

عدم همراهی رشد اقتصادی و اشتغال با یکدیگر

بررسی نرخ رشد اقتصادی و میزان اشتغال ایجاد شده طی یک دهه اخیر نشان می‌دهد که همبستگی مثبتی میان این دو شاخص هیچ‌گاه وجود نداشته است. به عبارت دیگر، گاها مشاهده شده در سال‌هایی که رشد اقتصادی منفی بوده، اشتغال‌زایی وجود داشته و در سال‌هایی که رشد اقتصادی بالایی وجود داشته، اشتغال‌زایی اتفاق نیفتاده است.

براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال 1391، 1392 و 1394 نرخ رشد اقتصادی به ترتیب 6/8-، 1/9- و 1/6- درصد بوده است؛ این در شرایطی است که در همین سال‌ها به ترتیب 118 هزار نفر، 700 هزار نفر و 670 هزار نفر به جمعیت شاغلان اضافه شده است. در مقابل در سال 1389 نرخ رشد اقتصادی به 6/5 درصد رسیده، در حالی که نرخ بیکاری در این سال افرایش داشته و به 13/5 درصد رسیده و اشتغال‌زایی در این سال صفر بوده است.