ترکمنستان از جنوب با افغانستان و ایران، از شمال با ازبکستان و قزاقستان و از باختر با دریای خزر همسایه و از طریق این دریا با کشورهای جمهوری آذربایجان و روسیه نیز همسایه است. بیشتر مردم این کشور از قوم ترکمن هستند و به زبان ترکمنی (شاخه‌ای از زبان‌های ترکی‌تبار) صحبت می‌کنند.

ترکمنستان دارای منابع بزرگ گاز است که آن را به کشورهای مختلف از جمله ایران صادر می‌کند.

جغرافیا

ترکمنستان با مساحت ۴۸۸٬۱۰۰ کیلومتر مربع پنجاه و دومین کشور بزرگ جهان بوده و کمی از کشور اسپانیا کوچکتر است. در جنوب و جنوب غربی ترکمنستان، رشته‌کوه‌هایی قرار دارند که تا کناره‌های دریای خزر کشیده شده‌اند. در شمال این کشور جلگه پست توران قرار دارد. ۸۰ درصد مساحت ترکمنستان را بیابان قره‌قوم تشکیل می‌دهد. در این بیابان در هر جا که آب وجود داشته است. روستاها و شهرهای بزرگ و پر جمعیتی به وجود آمده است و دارای آب و هوای خشک است؛ ولی ناحیه رشته کوه کپه داغ در جنوب کشور و نزدیکی مرز ایران آب و هوای مناسبی دارد و عشق آباد، مرو و سایر شهرهای مهم در این ناحیه هستند.

رودهای مهم ترکمنستان از کشورهای همسایه یعنی ایران و افغانستان سرچشمه می‌گیرند. از مهم‌ترین رودخانه‌های ترکمنستان تجن، آمودریا اترک و مرغاب بوده که از ارتفاعات کوپه داغ سرچشمه می‌گیرند. ترکمنستان دارای آب و هوای بیابانی نیمه‌گرمسیری بوده و بیشتر این سرزمین خشک است. در فصل زمستان، هوا معتدل و خشک بوده و بیشترین بارندگی در ماه‌های ژانویه و می اتفاق می‌افتد. پرباران‌ترین بخش ترکمنستان پهنه‌های کوه‌های کوپه داغ است.

طول خط ساحلی ترکمنستان در دریای خزر ۱٬۷۶۸ کیلومتر بوده و مهمترین بندر آن شهر ترکمن‌باشی (کراسنووُدْسْک) است.

مردم و قومیت‌ها

بیشتر مردم ترکمنستان، ترکمن هستند و اقلیت قابل توجهی روس و ازبک نیز در این کشور حضور داند. سایر اقوام قزاقها، تاتارها، اوکراینی‌ها، کردها، ارمنی‌ها، آذربایجانی‌ها و بلوچ‌ها هستند.

براساس آمار سازمان سیا در سال ۲۰۰۳ ترکیب جمعیتی ترکمنستان ۸۵٪ ترکمن، ۵٪ ازبک و ۴٪ روس و ۶٪ از اقوام دیگر است. براساس آمار دولت ترکمنستان در سال ۲۰۰۱ ترکمن‌ها ۹۱٪، ازبک‌ها ۳٪ و روس‌ها ۲٪ جمعیت را شکل داده‌اند. جمعیت ترکمن‌ها در ترکمنستان از ۱۹۸۹ تا ۲۰۰۱ حدود دو برابر (از ۲٫۵ میلیون به ۴٫۹ میلیون نفر) شد. اما شمار روس‌ها به کمتر از یک‌سوم (از ۳۳۴ هزار به ۱۰۰ هزار نفر) کاهش یافته‌است.

اسلام مذهب اکثر مردم کشور است. ۸۹٪ ترکمن‌ها مسلمان (اکثراً پیرو مکتب حنفی از مذهب اهل سنت) و ۹٪ پیرو کلیسای ارتدوکس روسیه هستند.

اقتصاد

ترکمنستان در فهرست چهار کشور بزرگ تولیدکننده گاز طبیعی و چهار کشور تولیدکننده نفت در شوروی سابق قرار دارد. ذخائر اثبات شده نفت و گاز این کشور ۲۰۰۰ میلیارد متر مکعب گاز مقام چهاردهم جهان و ۵۴۶ میلیون بشکه نفت است. بیشتر ذخایر نفتی کشور در غرب ترکمنستان از جمله در پهنه دریای خزر متمرکز شده‌است. ذخایر گاز طبیعی تقریباً در سراسر خاک کشور پراکنده‌است. رشد اقتصادی این کشور در سال ۲۰۰۷ براساس آمار صندوق بین‌المللی پول حدود ۱۱٫۵٪ بوده‌است که آن را جزو کشورهای دارای رشد اقتصادی بالا می‌سازد.

شغل بیش تر مردم ترکمنستان کشاورزی و دام پروری است. این کشور از نظر تولید پنبه در جهان معروف است. قالی بافی از صنایع دستی مهم ترکمنستان است.

معادن نمک کلسیم در منطقه قویرداق وجود دارد. ذخایر نمک‌های طبیعی دریایی در خلیج قره‌بوغاز متمرکز است. در این منطقه موادی همچون میرابیلیت و دیگر مواد پر ارزش وجود دارد. بیشتر زمین‌های کشاورزی ترکمنستان را دشت قره قوم تشکیل می‌دهد که اغلب برای چراندن گوسفند قره‌گل مورد استفاده قرار می‌گیرد. در زمین‌های کشاورزی کشور محصولاتی همچون پنبه، میوه و تره بار و انگور پرورش می‌شود. امور پرورش کرم ابریشم نیز توسعه یافته‌است. در طی سال‌های اخیر، تولید گندم نیز افزایش خوبی داشته‌است.

ترکمنستان اقتصادی رو به رشد دارد و با توجه به منابع سرشار نفت و گاز و پنبه از طریق سرمایه‌گذاری مشترک صنایع پایین دست را گسترش داده‌است و جزو معدود کشورهایی است که فراورده‌های نفتی صادر می‌کند؛ و با فراوری محصول پنبه و با اتکا به نیروی کار خود صنایع فعال نساجی پیشرفته‌ای دارد که از بازار فروش بالایی در سطح جهان برخوردار می‌باشد و با فروش سالانه مقدار زیادی گاز به کشورهایی چون اوکراین و روسیه و چند کشور دیگر از جمله ایران، اقدام به کسب درآمدهای سرشار می‌کند.

از آنجا که ترکمنستان یک کشور محاط در خشکی است، برای ترانزیت کالا از خاک کشورهای همسایه استفاده می‌کند. خط آهن ترکمنستان به شهر سرخس (در شمال خاوری ایران) متصل است و از آنجا تا بندرعباس امتداد دارد. پنبه، پارچه‌های نخی، پوست، قالی و نفت از جمله کالاهایی اند که این کشور به کشورهای دیگر جهان صادر می‌کند.

اهم مشکلات تجارت ایران با ترکمنستان

۱- عدم صدور ویزا جهت تردد تجار و بازرگانان استان که سابقه چندین ساله در امر تجارت با ترکمنستان را دارند. بسیاری از تجار از وصول مطالبات خود از خریدار ترکمنی باز مانده اند. فرآیند طولانی ویزا و پرداخت رشوه های کلان (بعضاً تا ۵۰۰۰دلار) عملاً فرصتهای تجاری را از صادر کنندگان سلب نموده است.

۲- عدم انتقال کالا از کامیون های ایرانی به ترکمنی بین دو بازارچه مرزی باجگیران-گوران ، باعث کندی فرآیند تبادل کالا و افزایش قیمت کالاهای صادراتی گردیده است.

۳- کمبود کامیون‌های ترکمنی که از شهر عشق آباد به بازارچه مرزی گوران تردد و حمل کالاهای صادراتی را عهده دار می باشند ، مشکلات متعددی را جهت صادر کنندگان از بازارچه بوجود آورده است.

۴- اتباع ایرانی که طبق مقررات ترکمنستان اقدام به ثبت شرکت نموده اند و دارای فروشگاه می باشند حتماً می بایست کالاهای صادراتی خود را در قالب قرارداد با طرف ترکمنی صادر نمایند و حق فروش مستقیم آن را ندارند و این موضوع عملاً مالکیت صد درصد کالا را به طرف ترکمنی منتقل می کند و وصول مطالبات با مشکل جدی مواجه می‌شود.

۵- ۱۵ درصد از کل فروش کالاهای صادراتی ایران مالیات میگردد که با هزینه های دیگر جمعاً بالغ بر ۲۰% می‌شود.

۶- بانک‌های ترکمنستان وجوه صادرکنندگان را به صورت منات دریافت می‌کنند ولی صادر کننده عملاً حق برداشت را ندارد و با کار شکنی های متعدد بانگهای ترکمنستان مواجه می شود جهت برداشت پول صادر کننده حتماً باید قرارداد خرید کالا با بخش خصوصی یا دولتی ترکمنستان را ارائه نماید.

۷- شعبه بانک ایرانی که تحت نظارت بانک مرکزی ترکمنستان کار می کند عملاً فعالیتی ندارد و قادر به ارائه تسهیلات به صادر کننده ایرانی نمی باشد. این بانک با منات کار می کند و در صورتی که دریافت با دلار صورت گیرد حتماً می بایست منبع دلار مشخص باشد و این در حالی است که قرار داد های بخش خصوصی ترکمنستان با منات بوده و دلار نمی باشد. در پاره ای از موارد معدود که قرار داد ها دولتی است منشأ دلار مشخص می شود. ضمناً کارمزد بانک ایرانی ۵% می باشد که رقم بالایی است.

۸- گمرکات ترکمنستان به فاکتور های ارائه شده از سوی طرف ایرانی کاملاً بی اعتناست و صرفاً بر اساس ارزش استنباطی و قیمت پایه ای که هیچ مبنای منطقی ندارد توجه می کند و مالیات بر اساس قیمت گذاری گمرکات ترکمنستان اخذ می‌گردد.

۹- خودرو های شخصی طرف ترکمنی تا یکماه اجازه تردد در جاده های ایران را دارند و این در حالیست که ترکمنستان به خودرو های ایرانی اجازه تردد نمی‌دهد و تأکید دارد که استفاده کنندگان از خودرو های شخصی ایرانی می بایست سابقه شش ماه اقامت در ترکمنستان داشته باشند.

۱۰- کلیه کالاهای ترانزیت ایرانی به مقصد کشور های CIS که از خاک ترکمنستان عبور می نمایند بدلایل واهی در گمرکات ترکمنستان معطل می شوند بعنوان مثال قرنطینه ترکمنستان، کامیون های حامل مواد غذایی از ایران به کشورهای CIS را معطل نموده و با توجه به فساد پذیری کالا باعث ضرر و زیان به صادرکنندگان می‌شوند.

۱۱- فرآیند طولانی کسب مجوز در خصوص تحت لیسانس بودن کالاهای صادرات ایران از سازمانهای مختلف در ترکمنستان.

راهکارها و پیشنهادها

• تسهیل در صدور روادید تجار ایرانی فعال در ترکمنستان
• اعتماد به فاکتور های ارائه شده از سوی تجار ایرانی و یا ارائه دلیل منطقی مبنی بر افزایش قیمت پایه؛ در این رابطه لازمست با وزارت بازرگانی ترکمنستان هماهنگی لازم صورت پذیرد.
• انعقاد توفقنامه با طرف ترکمنی در خصوص اعمال تعرفه های ترجیحی بین دو کشور لیست کالاهای مشمول تعرفه ترجیحی فی مابین وزارتین بازرگانی دو کشور تهیه و ارائه شود.
• تأکید بر استفاده طرف ترکمنی از تسهیلات ارائه شده توسط دولت جمهوری اسلامی ایران در خصوص حذف تعرفه کالاهای وارداتی ترکمنستان تا سقف یک میلیون دلار اضافه می نماید که طرف ترکمنی چند سال است که از این تسهیلات استفاده نمی کند.
• با توجه به موافقت وزارت بازرگانی ترکمنستان و مرزبانی کشورمان لازمست که به منظور تسهیل در تردد کامیون ها ، فنس مشترک بین دو بازارچه به معبر تبدیل تا منحصراً انتقال کالا از کامیون های حامل کالا در این نقطه صورت گیرد.
• کاهش دریافت کارمزد بانک ایرانی در عشق آباد
• تعیین تکلیف مطالبات تجار ایرانی از طرف ترکمنی

علاوه بر مشکلات فوق، براساس اقدام جدید و یکجانبه ترکمنستان در سال ۱۳۹۵، کامیون های ایرانی که قصد عبور از خاک این کشور و رسیدن به سایر کشورها را دارند باید علاوه بر مبلغ عوارض ورودی براساس پیمایش نیز عوارضی را به دولت ترکمنستان پرداخت کنند. بر این اساس در کنار ۲۷۰ دلار مبلغ ورودی کامیون های ایرانی برای عبور از هر کیلومتر خاک ترکمنستان نیز باید مبلغ یک دلار پرداخت شود.

 گزارشات و منابع مکتوب با موضوع تجارت در کشور ترکمنستان

»» اطلاعات پایه
»» روابط تجاری با جمهوری اسلامی ایران
»» روابط تجاری با جهان
»» همکاری های دوجانبه
»» سایر گزارشات