توزیع مناسب سفر می‌تواند با ایجاد اشتغال، موجب رونق اقتصادی مناطق کمتر توسعه‌یافته اما دارای ظرفیت‌های گردشگری شود. اما عدم توزیع آن که به سرازیر شدن حجم بالای گردشگران به برخی مناطق خاص همچون نوار شمالی کشور می‌انجامد، گاه زیرساخت‌های شهری و گردشگری آنها را پس از دوران پیک سفر تا حد نابودی پیش می‌برد و چالش‌های عمده‌ای را نیز برای محیط‌زیست آنها به‌وجود می‌آورد.

معضل توزیع سفر در دو سطح مکانی و زمانی مطرح است. معمولا بیشترین مسافرت مردم ایران در تعطیلات نوروزی و برخی تعطیلات متراکم انجام می‌شود. با وجود اینکه سرزمین ایران چهار فصل بوده و این شرایط اقلیمی موقعیت‌ انجام سفر در زمان‌های مختلف را فراهم کرده اما به دلیل مشکلات بسیاری از جمله یک روزه بودن تعطیلات آخر هفته، ظرفیت چهار فصل بودن ایران برای گردشگران داخلی بلااستفاده مانده است.  مساله دیگر، توزیع مکانی سفر است. در این خصوص از یکسو بخش‌خصوصی مدعی است که آمادگی ریسک در زمینه توزیع سفر را دارد و منتظر حمایت دولت در این بخش است؛ ازسوی دیگر هرچند انتظار نمی‌رود سازمان میراث فرهنگی مردم را به سفر به منطقه‌ای خاص مجبور کند، اما به گفته کارشناسان، این سازمان می‌تواند دست‌کم با فرهنگ‌سازی و الگوسازی آنان را به مسافرت به منطقه‌ای ترغیب کند. هرچند مدیران گردشگری در دوره‌های مختلف همواره بر این نکته تاکید داشته‌اند که در توزیع مقاصد گردشگری باید زیرساخت‌ها را تقویت کرد، با این‌ همه تاکنون کمتر شاهد اقدامی عملی و منتج به نتیجه برای تقویت زیرساخت‌ها از سوی سازمان بوده‌ایم.

آمادگی خصوصی‌ها برای ریسک

با این همه همچنان بیشترین حجم تورهای گردشگری در فصل گرما به مناطق شمالی کشور اختصاص دارد؛ مناطقی که ازدحام مسافر در آنها موجب نادیده ماندن دیگر مناطق و آسیب جدی به نوار شمالی کشور شده‌ است. یک آژانس‌دار درخصوص برنامه‌ریزی تورها برای توزیع سفر در بخش‌های مختلف کشور به خبرنگار ما می‌گوید: «گردشگران برای ایجاد تورهایی به مقاصد جدید از ما سوال می‌کنند اما در شرایط فعلی که با موج گرمای شدید از تهران تا مناطق جنوب مواجه هستیم، بیشتر استان‌های شمالی و غربی همچون ماکو و بازرگان در آذربایجان غربی و کندوان، جنگل‌های کلیبر و ارس در آذربایجان شرقی و دیگر شهرهای شمالی را در برنامه داریم.» رقیه حاتمی‌پور ادامه می‌دهد: «البته در شهرهای دیگر نیز همچون بروجرد و استان کهگیلویه و بویراحمد هوا مناسب است اما سایر قسمت‌ها متاسفانه آب‌و‌هوا گرم است و امکان برنامه‌ریزی فعلی برای آنها وجود ندارد. با این همه معتقدم باید برنامه‌ریزی برای توزیع مقاصد گردشگری در تورها انجام شود و بتوان سفر را بین استان‌ها و شهرهای چهارگوشه ایران توزیع کرد.»

رئیس انجمن صنفی دفاتر مسافرتی تهران نیز در همین خصوص اظهار می‌کند: «دفاتر و آژانس‌ها در سال‌های گذشته نقش بسیاری در معرفی مقاصد نو داشته‌اند و حاضر هستند روی مقاصد نو ریسک و سرمایه‌گذاری کنند و حتی به اصطلاح تورهای خالی را به مقاصد بفرستند تا این مقاصد جدید شناخته شود. اما در کنار وظایف بخش‌خصوصی باید نقش دولت و رسانه را نیز در نظر گرفت.» رضا اباذری خاطرنشان می‌کند: «هم اکنون دفتری وجود دارد که برای یاسوج، بندرعباس، کرمان یا بوشهر تورهایی را در نظر گرفته اما این آژانس نمی‌تواند برای 80 میلیون نفر این موضوع را اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی کند.»

وی با تاکید بر اینکه دفاتر، طراح و مجری سفر هستند و نمی‌توانند در سطح کلان فرهنگ‌سازی کنند، تصریح می‌کند: «در سطح خرد می‌توان به روش بازاریابی برای مسافران فرهنگ‌سازی کرد اما در سطح کلان این وظیفه بر عهده دولت و رسانه‌ها است. دستگاه‌های فرهنگی و نهادهای عمومی و رسانه‌ها باید به کمک ما بیایند و مقاصد جدید سردسیر در دامنه رشته کوه زاگرس در غرب و شمال غرب کشور را به‌عنوان مقاصد تابستانی معرفی کنند. مردم نیز باید برای توزیع جغرافیایی سفر با دفاتر گردشگری همکاری کنند تا بتوانند جذابیت‌های جدیدی را در ایران و جهان تجربه کنند.»

اباذری در ادامه می‌افزاید: «این مناطق در نبود مسافر در رنج و مضیقه هستند. در استفاده از مناطق کشور نه باید آنقدر در بخش‌هایی مثل مازندران، گیلان و گلستان افراط داشته باشیم که این حجم از تراکم به‌وجود بیاید و نه آنقدر تفریط که بخش‌هایی مثل چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد و... از نبود گردشگر رنج ببرند. بخش‌خصوصی، بخش عمومی، سمن‌ها و رسانه باید همگی برای فرهنگ‌سازی در توزیع سفر وارد شوند.» بررسی وضعیت هتل‌های کشور نیز نشان می‌دهد بسیاری از هتل‌ها در ایران با حداقل ظرفیت خود مشغول ارائه خدمات هستند و توزیع سفر می‌تواند از یکسو رونق هتلداری را به دنبال داشته باشد و از سوی دیگر معضل اقامت مناسب را برطرف کند. در این صورت آژانس‌ها حتی قادر خواهند بود از تخفیف‌های ویژه‌ای که به آنها عرضه می‌شود نیز بهره بگیرند. اما پیش‌شرط هتلداران برای اجرای این طرح این است که این امر از طریق همه تورها صورت گیرد و به یک یا دو تور خاص محدود نشود.

یارانه بی‌سرانجام

اما از جمله طرح‌های مدنظر بخش دولتی در زمینه توزیع سفر می‌توان به پرداخت یارانه سفر با هدف ترویج سفر به مقاصد کمترشناخته‌شده اشاره کرد. در این طرح استان سیستان و بلوچستان و مسیر زاهدان، زابل، چابهار و تهران به‌عنوان نخستین مقاصد جدید به گردشگران داخلی معرفی شد که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قصد داشت یک‌‌سوم هزینه‌ سفر به این مقاصد را پرداخت کند. با این همه چالش‌هایی که برخی کارشناسان درخصوص این طرح به آن اشاره می‌کردند مواردی همچون انتخاب آژانس‌‌های مجری این طرح، کنترل میزان تقاضای مردم با توجه به بودجه تخصیص‌‌یافته، امکانات گردشگری و زیرساخت‌‌های موجود در مقاصد مورد نظر، نحوه پرداخت یارانه، پیچیدگی نظارت بر اجرای طرح مذکور و تخمین هزینه بسته‌‌های سفر با توجه به طیف وسیعی از قیمت‌ها بود.

ازسوی دیگر نگاهی به هزینه‌ها نشان می‌داد یارانه‌‌ای که قرار بود یک‌سوم هزینه سفر به بندر‌چابهار را فراهم کند، در بهترین حالت هزینه سفر به چابهار را هم‌رده سفر به مقاصد خارجی می‌کرد که از حیث قیمتی، ترجیحی نسبت به مقاصد داخلی در مقایسه با سفرهای خارجی ایجاد نمی‌کرد. فارغ از مثبت یا منفی بودن، این طرح مسکوت ماند و به فراموشی سپرده شد؛ موضوعی که نشان داد حتی طرح‌های بد نیز در این حوزه پیگیری نمی‌شود چه رسد به طرح‌های مناسب. ازسوی دیگر، نگاهی به محتوای ارائه‌شده نشریات معرفی جاذبه‌های ایران و مقاصد معرفی شده در غرفه‌های گردشگری ایران در نمایشگاه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد مقاصد محدودی از ایران به‌عنوان جاذبه‌های کشور معرفی می‌شود. بدون شک تصور گردشگران خارجی از جاذبه‌های گردشگری کشور از طریق همین نشریات و غرفه‌ها شکل می‌گیرد.

برهمین اساس، هنگامی که خود ما جاذبه‌های متنوعی از ایران به دنیا معرفی نمی‌کنیم نباید انتظار داشته باشیم که گردشگران خارجی به مقاصدی غیر از اصفهان، شیراز، یزد و چند مقصد سنتی سفر کنند. جاذبه‌های طبیعی استان‌هایی همچون چهارمحال و بختیاری و جاذبه‌های تاریخی استان‌هایی مانند کرمانشاه و خراسان جنوبی ظرفیت‌های بالایی برای معرفی به گردشگران خارجی دارند اما هنگامی که بحث معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران به میان می‌آید، نخستین شهرهای معرفی شده شهرهایی همچون شیراز یا اصفهان هستند و این یعنی تقریبا تلاشی برای توسعه متوازن گردشگری کشور صورت نمی‌گیرد. به باور کارشناسان، گردشگری تنها زمانی می‌تواند اثرگذاری اقتصادی خود را ایفا کند که سفر به لحاظ زمانی و مکانی توزیع شود و موجب اشتغال متوازن، توسعه نواحی کم‌برخوردار و حفظ محیط‌زیست شود.