طبق گزارشی که اداره اطلاعات انرژی آمریکا اخیرا منتشر کرده است، چالش‌هایی که در مسیر ترانزیت دریایی نفت خام وجود دارد، یکی از مشکلات مهم بر سر راه تامین امنیت انرژی جهان شناسایی شده است. در سال 2015 حدود 61 درصد از نفت تولید شده در دنیا و دیگر مایعات سوختی تولید شده (ال ان‌جی و میعانات گازی) از مسیرهای دریایی به نقاط مختلف دنیا منتقل شده‌اند. بر اساس گزارش یاد شده که به تازگی منتشر شده است، در حال حاضر تنگه هرمز و تنگه مالاکا به‌عنوان دو مسیر پرتردد برای نفتکش‌ها، مهم‌ترین چالش‌های راهبردی در رابطه با حجم حمل‌و‌نقل نفت هستند؛ زیرا با بسته شدن هر کدام از این تنگه‌ها، زمان انتقال نفت، فرآورده‌های نفتی و گاز مایع طبیعی و همچنین قیمت جهانی آنها به شدت افزایش پیدا می‌کند.

به این ترتیب در حالی حجم انتقال محموله‌های نفتی و گازی از طریق دریا و تنگه‌های دریایی رو به گسترش است که نبود ظرفیت جایگزین مناسب برای حمل محموله‌ ها، مشکلات طبیعی، جغرافیایی و ناامنی‌هایی که از سوی دزدان دریایی ایجاد می‌شود، مسیرهای دریایی و تنگه‌ها را به چالشی استراتژیک برای امنیت انرژی جهان تبدیل کرده است. در سال 2015 کل نفت خام و دیگر مایعات سوختی قابل تجارت در دنیا حدود 7/ 96 میلیون بشکه در روز بوده است که طبق برآورد اداره اطلاعات انرژی آمریکا، از این میزان حدود 61 درصد (یعنی 9/ 58 میلیون بشکه در روز) به وسیله کشتی حمل شده‌اند. این در حالی است که در میان 8 تنگه و آبراهه بررسی شده از سوی این اداره که مسوولیت اصلی در هدایت نفتکش‌ها را بر عهده دارند، تنها تنگه ترکیه است که در سال‌های قبل با کاهش جابه‌جایی‌ محموله‌های نفتی مواجه بوده است.

به این ترتیب، بازارهای بین‌المللی انرژی در حالی وابستگی زیادی به مسیرهای حمل‌و‌نقل دریایی دارند که مسدود شدن هر یک از تنگه‌ها، رشد چشمگیر هزینه‌های نهایی انرژی و قیمت‌های جهانی را در پی خواهد داشت. تنگه‌ها می‌توانند بر اثر دلایل مختلفی مسدود شوند و نفتکش‌ها را با مشکلات فراوانی همراه کنند. از آن جمله حمله دزدان دریایی، اقدامات تروریستی، ناآرامی‌های سیاسی در قالب جنگ‌ها یا حملاتی که می‌توانند منجر به نشتی فاجعه‌بار نفت در این تنگه‌ها شوند. در گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا به هفت تنگه اشاره شده است که مسیرهای تجاری اصلی برای حمل‌و‌نقل دریایی نفت در دنیا هستند و هر نوع اختلالی در این مسیرها می‌تواند قیمت نفت را تحت تاثیر قرار دهد و مسیر حمل‌ونقل‌ محموله‌های نفتی را هزاران مایل جابه‌جا‌ کند. همچنین در این گزارش دماغه گود هوپ در ساحل جنوبی آفریقای جنوبی که به اقیانوس اطلس مشرف است، به‌عنوان یک مسیر تجاری عمده و جایگزینی بالقوه برای تنگه‌های دریایی اصلی مورد بحث قرار گرفته است.

تنگه هرمز (Hormuz)

تنگه هرمز، در میان عمان و ایران که خلیج فارس را به خلیج عمان و دریای عرب متصل می‌کند، مهم‌ترین تنگه دنیا است و در سال 2015 مسیر عبور روزانه 17 میلیون بشکه نفت خام بوده است. حمل‌و‌نقل این میزان محموله نفتی و سایر مایعات سوختی که 30 درصد از کل حمل‌و‌نقل دریایی این محصولات در دنیا را شامل می‌شود، باعث شده است تنگه هرمز در دنیا به‌عنوان شاهراه انتقال محموله‌های نفتی شناخته شود. این شاهراه در سال 2016 پذیرای حجم بیشتری از نفتکش‌ها بوده است تا آنجا که کل محموله‌هایی که در این سال از تنگه هرمز عبور کرده‌اند با رشد همراه بوده و به رکورد بی‌سابقه 5/ 18 میلیون بشکه در روز دست یافته‌اند.

آن‌طور که اداره اطلاعات انرژی آمریکا برآورد می‌کند، حدود 80 درصد از نفت‌هایی که از تنگه هرمز عبور کرده‌اند به بازار آسیا رفته‌اند، بنابراین این مسیر نقش بسیار پررنگی در تامین نفت اقتصادهای رو‌به رشدی همچون چین، ژاپن، هند، کره جنوبی و سنگاپور دارد. تنگه هرمز در زمینه صادرات گاز مایع طبیعی نیز رکورددار است؛ چراکه قطر در سال 2016 در مجموع حدود 7/ 3 تریلیون فوت مکعب گاز مایع طبیعی (ال ان جی) از طریق این تنگه صادر کرده است که طبق گزارش بی پی، بیش از 30 درصد از تجارت جهانی ال ان جی را تشکیل می‌دهد. تنگه هرمز در باریک‌ترین نقطه 21 مایل (7/ 33 کیلومتر) عرض دارد این در حالی است که تنها دو مایل (2/ 3 کیلومتر) از هر سمت به رفت و برگشت تانکرهای نفتکش اختصاص داده شده است.

این میزان به همراه 2 مایل فاصله‌ای که در میان مسیر رفت و برگشت حائل شده، در مجموع 6 مایل از عرض تنگه هرمز را به رفت و آمد تانکرهای نفتکش اختصاص داده است. به این ترتیب تنگه هرمز به اندازه‌ای عمیق و گسترده است که می‌تواند پذیرای بزرگ‌ترین‌ تانکرهای نفت خام دنیا باشد، تانکرهایی که حمل‌و‌نقل حدود دو سوم از محموله‌های نفت خام دنیا را بر عهده دارند. اهمیت استراتژیک تنگه هرمز باعث شده است تا اداره اطلاعات انرژی راه‌های جایگزین این تنگه را بررسی کند؛ زیرا در صورت بروز هرگونه مشکل در این تنگه، راه‌های جایگزین از اهمیت بسزایی برخوردار می‌شوند. به این ترتیب «خطوط لوله انتقال نفت که در منطقه در دسترس هستند» یکی از گزینه‌های دور زدن تنگه هرمز ارزیابی شده است. با این حال در گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا تاکید شده است «گزینه‌های بالقوه‌ای برای دور زدن تنگه هرمز در دسترس نیست.» طبق این گزارش «در حال حاضر فقط عربستان سعودی و امارات متحده عربی هستند که با خط لوله می‌توانند نفت خام خود را از خلیج‌فارس حمل کنند.»

تنگه مالاکا (Malacca)

تنگه مالاکا که پل ارتباطی میان اقیانوس هند و اقیانوس آرام است، بعد از تنگه هرمز مقام دوم تردد نفتکش‌ها را به خود اختصاص داده است؛ اما می‌توان گفت امکانات طبیعی و امنیت تنگه هرمز را ندارد. تنگه مالاکا در واقع کوتاه‌ترین مسیر دریایی بین شرق میانه و بازار رو به رشد آسیا است و در سال 2016 روزانه 16 میلیون بشکه نفت خام از این مسیر جابه‌جا‌ شده است. تنگه مالاکا بین اندونزی، مالزی و سنگاپور واقع شده است و اقیانوس هند را به دریای چین جنوبی و اقیانوس آرام پیوند می‌دهد و کوتاه‌ترین مسیر دریایی بین تامین‌کنندگان نفت خام در خلیج فارس و بازارهای آسیایی به ویژه چین، ژاپن، کره جنوبی و اقیانوس آرام به شمار می‌رود.این مسیر در سال‌های گذشته با افزایش تردد تانکرها همراه بوده تا آنجا که حجم محموله‌های ارسالی از این تنگه از 5/ 14 میلیون بشکه در روز در سال 2011 به 16 میلیون بشکه در روز در سال گذشته میلادی رسیده است.

با این حال این تنگه در باریک‌ترین مسیر تنها به 7/ 1 مایل می‌رسد و در مسیر نیز با تنگناهای طبیعی همراه است که می‌تواند خطرآفرین باشد. از دیگر سو بر‌اساس گزارش مرکز بین‌المللی تحقیقات دزدان دریایی، این تنگه همواره با خطر حمله دزدان دریایی مواجه است و کشتی‌هایی که در سال 2015 از این مسیر عبور کرده‌اند، بیشترین حملات را شاهد بوده‌اند. با این حال چنانچه تنگه مالاکا به هر دلیلی مسدود شود، تقریبا نیمی از ناوگان جهان مجبور به انتخاب مسیری جایگزین خواهند بود که اطراف مجمع‌الجزایر اندونزی از جمله تنگه لومبک بین جزایر اندونزی یا بالی خواهد بود. از دیگر آثار توقف فعالیت تنگه مالاکا، کاهش ظرفیت جابه‌جایی‌ حمل‌ونقل‌ جهانی و اضافه شدن به هزینه‌های حمل‌ونقل‌ است که به شکل بالقوه بر قیمت انرژی در دنیا اثر می‌گذارد. تنگه مالاکا همچنین مسیری مهم در انتقال گاز مایع طبیعی (ال‌ان جی) از خلیج فارس و تامین‌کنندگان آفریقایی به سمت کشورهای شرق آسیا است. بزرگ‌ترین‌ وارکننده ال‌ان‌جی در منطقه ژاپن و کره جنوبی هستند.

کانال سوئز (Suez Canal/ SUMED Pipeline)

کانال سوئز و خط لوله سومد دو مسیر استراتژیک برای خلیج فارس به خصوص در زمینه انتقال گاز مایع طبیعی به اروپا و آمریکای شمالی هستند. این دو مسیر در مجموع حدود 9 درصد از تجارت دریایی را در سال 2015 به خود اختصاص داده‌اند. کانال سوئز در مصر واقع شده است و دریای سرخ و خلیج سوئز را به دریای مدیترانه متصل می‌کند. در سال 2016 کل نفت و سایر مایعات سوختی و ال ان جی که از این کانال عبور داده شده‌اند به ترتیب 17 و 6 درصد از حجم فعالیت کانال سوئز را تشکیل داده‌اند که ایران در آن سهمی ندارد. با عدم موافقت دولت مصر برای عبور محموله‌های ایران از این کانال، حتی با وجود لغو تحریم‌ها نیز ایران به اجبار محموله‌ها نفت مشتریان اروپایی را از مسیر دماغه گود هوپ در جنوب آفریقا به دست آنان می‌رساند که با افزایش زمان و هزینه همراه است.

کانال سوئز به شکل طبیعی نمی‌تواند محل عبور نفتکش‌های فوق سنگین باشد و برای عبور تانکرهای عظیم مسیر مناسبی است. طبق آمار منتشر‌شده از سوی اداره کانال سوئز، در سال 2016 روزانه 9/ 3 میلیون بشکه از نفت خام و محصولات تصفیه شده در مسیر این کانال عبور و مرور داده شده‌اند. بیشترین میزان انتقال نفت از کانال سوئز به سمت شمال (بازارهای اروپایی) 4/ 2 میلیون بشکه در روز بوده است و بقیه محموله‌ها به میزان 5/ 1 میلیون بشکه در روز عمدتا از مسیر جنوب به بازارهای آسیایی انتقال داده شده است.

خط لوله 320 کیلومتری سومد نیز که نفت خام را از طریق دریای سرخ به دریای مدیترانه می‌رساند، ظرفیتی 34/ 2 میلیون بشکه‌ای در روز دارد. این خط لوله به «شرکت نفت عرب» تعلق دارد و حاصل یک سرمایه‌گذاری مشترک بین شرکت نفت و گاز عمومی مصر (50 درصد)، آرامکو (15 درصد)، شرکت سرمایه‌گذاری بین‌المللی نفت ابوظبی (15 درصد)، شرکت‌های چندگانه کویت (15 درصد) و قطر پترولیوم (5 درصد) است. بسته شدن کانال سوئز علاوه بر افزایش هزینه حمل‌و‌نقل، زمان انتقال نفت برای کشورهای اروپایی را تا 15 روز و انتقال نفت به آمریکا را با 8 تا 10 روز افزایش همراه می‌کند.

در سال 2016 حدود 6/ 1 میلیون بشکه نفت خام از طریق خط لوله سومد به دریای مدیترانه حمل شده و سپس برای بارگیری به نفتکش‌ها منتقل شده است. در مجموع نفتی که از طریق کانال سوئز و خط لوله سومد در سال‌ 2016 جریان یافته است، 5/ 5 میلیون بشکه در روز بوده است که 100 هزار بشکه بیشتر از سال 2015 بوده است. به این ترتیب سهم این دو مسیر از کل جریان تبادل نفتی در سال 2015 چیزی حدود 9 درصد بوده است. کانال سوئز در انتقال گاز طبیعی مایع هم نقش دارد و در سال 2016 در هر دو جهت رفت و برگشت، 2/ 1 تریلیون فوت مکعب گاز انتقال داده است که حدود 9 درصد از کل ال ان جی معامله شده در دنیا است.

تنگه باب‌المندب (Bab el-Mandeb)

بسته شدن این تنگه می‌تواند تانکرهای نفت خلیج‌فارس را از طریق کانال سوئز و خط لوله سومد به سمت جنوب آفریقا هدایت کند. تنگه باب‌المندب بین شاخ آفریقا و خاورمیانه واقع شده است و مسیری استراتژیک بین دریای مدیترانه و اقیانوس هند است. به این ترتیب بیشترین صادرات نفت خام از خلیج‌فارس که از طریق کانال سوئز و خط لوله سومد ترانزیت می‌شود، از طریق این آبراه به اروپا، آمریکا و آسیا می‌رسد. در سال 2016 روزانه 8/ 4 میلیون بشکه نفت خام و دیگر مایعات سوختی از طریق تنگه باب‌المندب منتقل شده است. این میزان در سال 2011 حدود 3/ 3 میلیون بشکه در روز بوده است.

تنگه ترکیه (Turkish)

تنگه ترکیه اگرچه همچنان مسیری مهم برای انتقال نفت و مایعات سوختی از دریای خزر است، اما از سال 2011 به این سو با کاهش حمل‌و‌نقل همراه بوده است. نفتی که از این مسیر عبور می‌کند، به غرب و جنوب اروپا می‌رسد. تنگه ترکیه از طریق دو آبراهه دریای سیاه را به دریای مرمره و دریای مرمره را به دریای اژه و مدیترانه متصل می‌کند. هر دو آبراهه که در ترکیه قرار گرفته‌اند، جنوب غربی اروپا را از طریق روسیه و منطقه دریای خزر تامین‌ می‌کند. حجم حمل‌و‌نقل نفت از طریق تنگه ترکیه بر خلاف سایر تنگه‌ها که با رشد همراه بوده است، کاهش یافته و از 9/ 2 میلیون بشکه در روز در سال 2011 به 4/ 2 میلیون بشکه در سال 2016 کاهش یافته است. این میزان در زمان اوج خود در سال 2004 حدود 4/ 3 میلیون بشکه در روز بوده است که بعد از آن با تغییر مسیر صادرات نفت خام روسیه به سمت بنادر بالتیک، وارد روندی نزولی شد.البته تنگه ترکیه با تنگناهای طبیعی هم همراه است زیرا در باریک‌ترین حالت، عرض آن به نیم مایل می‌رسد ضمن آنکه به علت جغرافیای پیچیده‌ای که دارد از جمله دشوارترین مسیرهای آبی جهان است. با این حال سالانه 48 هزار کشتی از این تنگه عبور می‌کنند که ترافیک سنگین این تعداد کشتی باربری، برای تانکرهای حمل نفت در ترکیه مشکلاتی ایجاد می‌کند.

تنگه دنیش(Danish)

تنگه دنیش شامل مجموعه‌ کانال‌هایی است که دریای بالتیک را به دریای شمال وصل می‌کند و یکی از شاهراه‌های مهم صادرات نفت روسیه به اروپا است. برآورد می‌شود در سال 2016 روزانه 2/ 3 میلیون بشکه در روز نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی از این تنگه عبور کرده است. روسیه بعد از بازگشایی بندر پریمورسک در سال 2005، بخش قابل توجهی از صادرات خود به اروپا و بنادر دریای بالتیک را از طریق تنگه دنیش انجام می‌دهد.

کانال پاناما(Panama)

کانال پاناما مسیر مهمی است که اقیانوس آرام را به دریای کارائیب و اقیانوس اطلس وصل می‌کند. این کانال 50 مایل(176 کیلومتر) طول و تنها 110 فوت(33 متر) عرض دارد. در سال 2016 بیش از 13 هزار کشتی از این کانال عبور کرده که تقریبا 204 میلیون تن بار حمل کرده‌اند؛ از این مقدار حدود 27 درصد به نفت و فرآورده‌های نفتی تعلق داشته است. با این حال کانال پاناما مسیر مهم و استراتژیک آبی برای حمل‌و‌نقل نفت و دیگر مایعات سوختی محسوب نمی‌شود. در سال 2015 تنها 7/ 1 درصد از کل نفت و فرآورده‌های نفتی جهان از این کانال عبور کرده است. در سال مالی 2016، روزانه 921 هزار بشکه نفت و فرآورده‌های نفتی از تنگه پاناما عبور کرده که از این مقدار 843 هزار بشکه فرآورده‌های نفتی بوده است.

دماغه گودهوپ(Good Hope)

دماغه گودهوپ که در ایران به دماغه امید معروف است، اگرچه یک تنگه و باریکه دریایی نیست، اما یکی از مسیرهای مهم تجارت جهانی نفت محسوب می‌شود. نفتی که روزانه از نزدیکی این دماغه عبور می‌کند تقریبا 9 درصد از حمل‌و‌نقل دریایی نفت‌خام جهان را به خود اختصاص می‌دهد. دماغه گودهوپ در جنوبی‌ترین نقطه آفریقای جنوبی قرار گرفته و بر اساس برآوردهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا در سال 2016 روزانه 8/ 5 میلیون بشکه نفت‌خام در طول این دماغه در هر دو مسیر شرق به غرب و غرب به شرق عبور کرده است. از این مقدار حدود 1/ 4 میلیون بشکه در روز در جریان شرقی راهی بازار آسیا شده است. همچنین حدود 5/ 1 میلیون در روز بشکه از نفت خاورمیانه در جریان غربی از این دماغه به سمت آمریکا رفته است.

اروپا نیز حدود 12 درصد از مقصد تانکرهای نفتی است که از دماغه گودهوپ عبور می‌کنند. این دماغه همچنین یک مسیر آبی جایگزین برای کشتی‌هایی است که نمی‌خواهند از کانال سوئز، خلیج عدن یا تنگه باب‌المندب عبور کنند، با این حال صخره‌های اطراف این دماغه هزینه عبور و مرور از این دماغه را افزایش داده است. به‌طور مثال در صورت بسته شدن کانال سوئز و خط لوله سومد، تانکرهای نفتی مجبور به عبور از دماغه گودهوپ می‌شوند و درصورتی که نفت عربستان از این مسیر به آمریکا برود 2700 مایل مسیر بیشتری را باید طی کند.