براساس رفتار فصلی تقاضا، در آخرین ماه تابستان بیشترین مقدار بنزین در کشور مصرف می‌شود و با فرض تکرار الگوی سال‌های اخیر، استفاده از بنزین در ماه جاری به روزانه بیش از 87 میلیون لیتر خواهد رسید. ریشه‌یابی این مصرف بی‌رویه بار دیگر از عدم اصلاح متناسب قیمت حامل‌های انرژی حکایت دارد و اکنون باید تاوان سیاست‌های یارانه‌ای را با آلودگی، ترافیک و هدررفت منابع عمومی داد.

الگوی فصلی مصرف بنزین در ایران نشان می‌دهد، هر سال شهریور ماه مصرف این سوخت به اوج خود می‎رسد. همان‌طور که پیش از این «دنیای اقتصاد» در گزارشی با عنوان «آژیر زرد مصرف بنزین» عنوان کرده بود، مصرف بنزین از ابتدای سال به شکل قابل توجهی نسبت به سال گذشته افزایش یافته، از همین رو انتظار می‌رود میزان مصرف در ماه کنونی به رکورد بی‌سابقه برسد. بررسی‌ آمار مصرف سال‌های اخیر نشان می‌دهد عدم افزایش قیمت بنزین متناسب با میزان تورم همواره یکی از عوامل رشد مصرف بوده است. عاملی که در چند سال گذشته مغفول مانده است. اما عامل دومی که موجب به اوج رسیدن مصرف بنزین شده، عدم توزیع یکنواخت تعطیلات در کل سال است. تراکم تعطیلات در نیمه اول سال، افزایش سفر در محورهای شمالی را به همراه داشته که موجب حجم عظیمی از ترافیک جاده‌ای در این محورها می‌شود. بنابراین با افزایش تعطیلات پایان هفته به دو روز توزیع مکانی و زمانی مسافرت‌های برون‌شهری یکنواخت شده و از حجم ترافیک‌های جاده‌ای کاسته می‌شود. در چنین شرایطی اتلاف سوخت با کاهش همراه خواهد شد.

رشد شهریوری مصرف بنزین

میزان مصرف بنزین در همه جای دنیا تابعی از رفتار مصرف‌کننده است، بنابراین معمولا میزان مصرف این سوخت دارای الگویی فصلی است که هر سال تکرار می‌شود. به‌طور مثال در اغلب کشورهای واقع شده در نیم کره‌شمالی زمین، گرمای هوا و تعطیلات تابستانی بهانه‌ای برای مسافرت‌های جاده‌ای می‌شود که رشد تقاضا برای بنزین در این فصل را به دنبال دارد. در این زمینه می‌توان به آمار مصرف بنزین در آمریکا اشاره کرد. داده‌های منتشر شده از سوی اداره اطلاعات انرژی آمریکا نشان می‌دهد تقاضا برای مصرف بنزین در این کشور هر سال در ماه‌های ژوئن، جولای و آگوست (مصادف با تیر، مرداد و شهریور) نسبت به دیگر ماه‌های سال بیشتر است و بین این سه ماه نیز بیشترین مصرف در ماه آگوست رخ می‌دهد.

بررسی آمار نشان می‌دهد در ایران نیز الگوی فصلی مشابهی درخصوص مصرف بنزین تکرار می‌شود. برای به دست آوردن الگوی مصرف بنزین، متوسط ماهانه مصرف این سوخت را در چند سال اخیر مورد بررسی قرار داده‌ایم. آن‌طور که انتظار می‌رود، فروردین و اسفند هر سال مصرف بنزین به شکل قابل توجهی افزایش می‌یابد. با این حال پیک تقاضا برای این سوخت هرساله نه در فروردین رخ می‌دهد و نه اسفند؛ شهریور، ماهی است که بیشترین میزان بنزین در آن صرف می‌شود. طی سال‌های 90 تا 95 میزان متوسط روزانه مصرف بنزین در شهریور ماه حدود 9 درصد بیشتر از متوسط سالانه بوده، در حالی که متوسط مصرف بنزین در فروردین ماه تنها 8/ 0 درصد و در اسفند 5 درصد بیشتر از متوسط سالانه است.

افزایش مصرف بنزین در اسفند و فروردین به مسافرت‌های نوروزی باز‌می‌گردد، علاوه بر اینکه در اسفندماه افزایش ترددهای درون‌شهری به منظور خرید و آمادگی برای عیدنوروز یکی دیگر از عوامل افزایش مصرف بنزین است. با این حال هرچند در فروردین ماه به دلیل تعطیلات نوروزی بیشترین حجم مسافرت‌های برون‌شهری در کشور رخ می‌دهد، اما از آنجا که تقریبا نیمی از روزهای این ماه تعطیل است، ترددهای درون‌شهری به منظور رسیدن به محل کار، مدرسه و دانشگاه به شکل قابل توجهی کاهش می‌یابد. بنابراین کاهش مصرف بنزین در ترددهای درون‌شهری، رشد مصرف بنزین به دلیل افزایش مسافرت‌های جاده‌ای را تا حدودی جبران می‌کند.

اما شهریور ماه تعداد روزهای کاری مانند دیگر ماه‌های سال است و در عین حال استفاده از کولر در درون خودروها و افزایش ترددهای داخل شهری پیش از شروع سال جدید تحصیلی تقاضای بنزین را در سطح بالاتری قرار می‌دهد. از سویی شهریور آخرین فرصت برای مسافرت‌های بین‌شهری پیش از پایان تعطیلات تابستانی و شروع سال تحصیلی جدید محسوب می‌شود، بنابراین همزمان شاهد افزایش مسافرت‌های جاده‌ای در این ماه از سال هستیم. کنار هم قرار گرفتن این عوامل موجب شده متوسط مصرف بنزین هر ساله در شهریور ماه به بیشترین سطح خود برسد.

رکورد تاریخی مصرف بنزین

مصرف بنزین امسال به شکل قابل توجهی نسبت به سال گذشته رشد داشته است. در 5 ماه نخست امسال به‌طور متوسط روزانه 32/ 80 میلیون لیتر بنزین به فروش رسیده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 2/ 8 درصد رشد داشته است. مصرف بنزین در 5 ماه نخست سال 1395 روزانه 22/ 74 میلیون لیتر بود. اما با توجه به اینکه الگوی مصرف در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که شهریور ماه میزان مصرف بنزین به شکل قابل توجهی بیشتر از متوسط کل سال است، بنابراین می‌توان انتظار داشت در ماه جاری میزان تقاضا برای این سوخت به رکورد جدیدی دست یابد. به گزارش «دنیای اقتصاد» بررسی آمار ماهانه مصرف بنزین در سال‌های 90 تا 95 نشان می‌دهد که میزان مصرف بنزین در شهریور به‌طور متوسط حدود 9 درصد از مصرف کل سال را به خود اختصاص می‌دهد.

از سویی میزان مصرف بنزین در 5 ماه ابتدای سال حدود 42 درصد از کل مصرف سال است. با یک حساب ساده این برآورد به دست می‌آید که مصرف بنزین شهریور امسال بیش‌از 87 میلیون لیتر در روز برسد. این مقدار بیشترین متوسط ماهانه مصرف بنزین در کل تاریخ ایران محسوب می‌شود. این میزان مصرف بنزین در حالی است که پالایشگاه‌های کشور در مجموع 66 میلیون لیتر در روز بنزین تولید می‌کنند و باقی‌ نیاز کشور به این سوخت از طریق واردات تامین می‌شود. متوسط مصرف در 5 ماه نخست سال جاری حدود 32/ 80 میلیون لیتر در روز بوده، بنابراین در 5 ماه نخست سال روزانه حدود 14 میلیون لیتر بنزین از خارج از مرزهای کشور وارد شده است. بنابراین با احتساب قیمت حدود 1600 تومانی هر لیتر بنزین در فوب خلیج فارس، روزانه دولت 22 میلیارد و 400 میلیون تومان از بودجه کشور را به واردات بنزین اختصاص داده است. اما با توجه به اینکه در شهریور ماه میزان مصرف به رکورد بی‌سابقه‌ای می‌رسد، احتمالا واردات این سوخت نیز شدت بیشتری می‌یابد. آن‌طور که کارشناسان معتقدند ثابت ماندن قیمت بنزین در سه سال گذشته یکی از مهم‌ترین عوامل رشد مصرف این سوخت بوده است.

ثبات قیمت؛ رشد مصرف

بررسی آمار میزان مصرف بنزین و قیمت این سوخت نشان می‌دهد که افزایش قیمت به شکل قابل توجهی در کنترل میزان مصرف نقش دارد. همان‌طور که سهمیه‌بندی و اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها از سال 86 موجب شروع روند کاهشی همراه با نوسانی در میزان مصرف بنزین شد و میزان مصرف بنزین را در سال 90 به کمترین سطح از سال 82 رساند. برای روشن شدن تاثیر رشد قیمت بر میزان مصرف، آمار چند سال اخیر را مورد بررسی قرار داده‌ایم. در سال 89 بعد از دو سال ثبات، قیمت بنزین سهمیه‌ای از 100 تومان به 400 تومان و بنزین آزاد از 400 تومان به 700 تومان افزایش یافت. این موضوع باعث شد که با رشد منفی مصرف این سوخت مواجه شویم. در این سال به‌طور متوسط روزانه 3/ 61 میلیون لیتر بنزین مصرف شده که نسبت به سال پیش از آن حدود 4 درصد معادل 5/ 2 میلیون لیتر در روز کمتر است. در سال 90 نیز کاهش مصرف بنزین ادامه داشت.

اما توقف اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها در بخش سوخت و ثبات قیمت بنزین برای سومین سال پیاپی موجب شده که مصرف بنزین در سال 91 بعد از سه سال رشد منفی رو به افزایش بگذارد. متوسط مصرف بنزین در این سال 46/ 63 میلیون لیتر در روز بوده که 6/ 3 میلیون لیتر نسبت به سال پیش از آن افزایش یافته است. در حالی در سال 91 مانند سال‌های 89 و 90 بنزین سهمیه‌ای به قیمت 400 تومان و بنزین آزاد به قیمت 700 تومان عرضه شده که آمار بانک مرکزی نشان می‌دهد تورم در این سال بیش از 30 درصد و بیشترین مقدار از سال 1374 بوده است. افزایش نرخ تورم در کنار ثابت ماندن قیمت بنزین به این معناست که این سوخت برای مصرف‌کنندگان 30 درصد ارزان‌تر از سال قبل از آن بوده و این خود محرکی برای افزایش مصرف بنزین شده است.

با ثابت ماندن قیمت بنزین در سال 92 میزان مصرف این سوخت حدود 7 درصد رشد کرده و به 6/ 67 میلیون لیتر در روز می‌رسد. در سال 93 با وجود اینکه قیمت بنزین افزایش یافته و هر لیتر بنزین سهمیه‌ای 700 تومان و بنزین آزاد 1000 تومان به فروش می‌رسد، اما همچنان شاهد رشد مصرف بودیم. در سال 93 میزان مصرف 5/ 69 میلیون لیتر در روز بوده که نسبت به سال 92 حدود 3 درصد رشد داشته است. نگاهی به شاخص تورم بانک مرکزی نشان می‌دهد، از ابتدای سال‌های 89 تا اردیبهشت 93 تورم کشور بیش از 144 درصد بوده، در حالی که قیمت بنزین در این مدت ثابت باقی مانده است. بنابراین اگر قیمت بنزین همراستا با نرخ تورم افزایش می‌یافت باید در سال 93 به 1700 تومان به ازای هر لیتر می‌رسید.

بنابراین با وجود اینکه قیمت بنزین در سال 93 افزایش یافته است، اما چون همچنان نسبت به نرخ تورم و دیگر کالاها ارزان‌تر بوده، نتوانسته چندان مانع از رشد مصرف بنزین شود. همین اتفاق در سال 94 نیز تکرار می‌شود. در این سال قیمت بنزین تک نرخی و 1000 تومان به ازای هر لیتر می‌شود اما همچنان شاهد رشد 2 درصدی مصرف هستیم. با ثابت ماندن قیمت بنزین در سال 95 میزان مصرف 1/ 5 درصد رشد کرده و به 64/ 73 میلیون لیتر در روز رسیده است. اما آمار مصرف در 5 ماه نخست سال نشان می‌دهد رشد مصرف به شکل قابل توجه و غیر قابل انتظاری افزایش یافته و به بیش از 8 درصد رسیده است و احتمالا متوسط مصرف کل سال به بیش از 83 میلیون لیتر در روز برسد.

نوع دوم پیک تقاضا برای بنزین

همان‌طور که گفته شد میزان مصرف بنزین در ایران مانند دیگر نقاط جهان الگوی فصلی دارد که موجب اوج گرفتن تقاضا برای این سوخت در شهریور ماه می‌شود. اما مدل تعطیلات رسمی کشور به شکلی است که بعضا ممکن است در برخی سال‌ها در الگوی فصلی مصرف تغییری ایجاد کند.در واقع از آنجا که تعطیلات پایان هفته در ایران یک روز و تنها جمعه است و از سوی دیگر غالب تعطیلات مناسبتی بر اساس تقویم قمری است، بسته به اینکه تعطیلات در چه ماهی از سال و چه روزی از هفته باشد، میزان مصرف بنزین نیز متغیر است. به‌طور مثال در سال 89 بیشترین مقدار مصرف بنزین در کل سال در تیر ماه رخ داده است. در تیر این سال متوسط مصرف روزانه بنزین کشور در حالی 67 میلیون لیتر بوده که متوسط مصرف در کل سال حدود 7/ 5 میلیون لیتر در روز کمتر و 25/ 61 میلیون لیتر در روز بوده است. نگاهی به تقویم سال 89 نشان می‌دهد که 5 و 19 تیرماه این سال تعطیلات مناسبتی بوده است.

اما نکته قابل توجه این است که هر دو این تعطیلات با روز شنبه مصادف شده و تعطیلی دو روزه جمعه و شنبه، عاملی برای افزایش مسافرت‌های جاده‌ای و رشد مصرف بنزین در تیر سال 89 شده است. در مقابل بر خلاف روال سال‌های 90 تا 95 مصرف بنزین در شهریور 62 میلیون لیتر در روز و تنها کمی بیشتر از متوسط کل سال بوده است. تقویم سال 89 نشان می‌دهد، شهریور این سال مصادف با ماه مبارک رمضان بوده که با کاهش مسافرت‌های جاده‌ای مصادف است. از سویی در این سال هنوز تعطیلات عید فطر یک روزه بوده که با تعطیلی روز جمعه همزمان شده است، بنابراین در شهریور 89 فرصتی برای مسافرت‌های برون شهری ایجاد نشده و مصرف بنزین در این ماه نسبت به متوسط سالانه چندان تفاوتی نداشته است. کارشناسان بر این باورند در صورتی که از تعطیلات مناسبتی کاسته شود و در مقابل تعطیلات پایان هفته به دو روز افزایش یابد، توزیع زمانی و جغرافیایی سفرهای برون شهری متناسب شده و با کاهش ترافیک‌های جاده‌ای به خصوص در محورهای شمالی کشور از اتلاف بنزین جلوگیری می‌شود.

بنزین و تعطیلات دو روزه پایان هفته

آن‌طور که بررسی‌ها نشان می‌دهد افزایش تعطیلات پایان هفته به دو روز و کاهش تعطیلات مناسبتی، علاوه بر کاهش آلودگی هوا و افزایش کارآیی کارکنان و مزایای اقتصادی متعدد، بر کیفیت و کمیت مسافرت‌های بین‌شهری نیز اثرگذار بوده و می‌تواند رونق صنعت گردشگری کشور را نیز به دنبال داشته باشد.در واقع یکی از تاثیرات تعطیلات دو روزه پایان هفته توزیع یکنواخت تعطیلات در کل سال است که رفع فشردگی، ازدحام و ترافیک سفرهای برون‌شهری در معدود تعطیلات چندروزه را به دنبال خواهد داشت. یکنواخت کردن توزیع زمانی مسافرت‌های بین شهری، می‌تواند موجب توزیع مناسب مقاصد مسافرتی نیز شود.

به این شکل که در حال حاضر غالب تعطیلات رسمی کشور در نیمه اول سال قرار دارد و گرمای هوا فرصت مناسبی را برای مسافرت به مقصد شهرهای شمالی کشور فراهم می‌کند، بنابراین در تابستان با ایجاد کوچک‌ترین فرصتی شاهد خیل عظیمی از این‌گونه مسافرت‌های جاده‌ای هستیم. در این زمینه می‌توان به دو نمونه که تابستان امسال رخ داد اشاره کرد. 29 تیر ماه امسال تعطیلی یک‌روزه‌ای بود که مصادف شدن آن با روز پنج‌شنبه افزایش ترددهای جاده‌ای و ترافیک شدید در محورهای کرج-چالوس و کرج-قزوین را به همراه داشت. اتفاق مشابهی نیز در 14 مرداد همزمان با تعطیلی ادارات تهران به مناسبت مراسم تحلیف ریاست جمهوری رخ داد. توزیع تعطیلات در کل سال فرصت مسافرت‌های برون شهری در فصل زمستان را به مقصد شهرهای جنوبی کشور فراهم می‌کند و این خود از حجم ترافیک جاده‌ای و از اتلاف بنزین در ترافیک‌ جاده‌های شمال می‌کاهد.بنابراین در کنار اینکه واقعی کردن قیمت بنزین می‌تواند به کنترل مصرف این سوخت منجر شود، یکی دیگر از راهکارهای جلوگیری از پیک فصلی مصرف بنزین، توزیع یکنواخت تعطیلات در کل سال با افزایش تعطیلی پایان هفته به دو روز است.