از سامانه صدور یکپارچه دسته‌چک، روز گذشته رونمایی شد تا عملا برای یک دوره هشت ماهه دو نوع چک در شبکه بانکی به گردش درآید. گروه نخست، چک‌های جدید «صیادی» است که به شکل متمرکز، متحدالشکل و با شماره منحصر به فرد از امروز در بانک‌ها صادر می‌شوند. گروه دوم چک‌های موجود در شبکه بانکی است که به شکل کلاسیک از گذشته نیز وجود داشتند و نهایتا تا اردیبهشت 1397 جریان دارند. البته سیاست‌گذار برای چک‌هایی که برای تاریخ‌های پس از اردیبهشت 1397 صادر شده، امکان وصول چک را تنها در «شعب صادرکننده» فراهم کرده است. به بیان دیگر، چک‌های مدت‌دار پس از این تاریخ تنها در شعبه صادرکننده قابلیت نقد شدن را دارند و امکان وصول یا کارسازی‌(خواباندن) در بانک یا شعبه دیگری وجود نخواهد داشت. رئیس کل بانک مرکزی از بازگشت اعتبار به چک با راه‌اندازی سامانه صیاد خبر داد؛ اعتباری که در نبود یک قانون و مکانیزم شفاف، به‌دلیل استفاده به‌عنوان یک ابزار پرداخت اعتباری و وثیقه، دچار انحراف در کارکرد شده بود. به نظر می‌رسد با پوست‌اندازی در نظام صدور دسته‌چک، امکان اعتبارسنجی مشتریان، کنترل دقیق اهلیت متقاضی و... فراهم شود.

با رونمایی از سامانه صدور یکپارچه دسته‌چک (صیاد) از امروز در کنار دسته‌چک‌های متعارف که از گذشته رواج داشته، دسته‌چک‌های جدید به جریان می‌افتند که در کنار اتحاد شکلی، در نحوه صدور نیز از مکانیزم و منشأ یکسانی پیروی می‌کنند. نسل جدید دسته‌چک‌های صادره که به دسته‌چک صیادی معروف هستند، ارتباط متقاضی دسته‌چک با شعبه را به ارتباط متقاضی با یک سامانه تغییر می‌دهند. بنابراین با کنار رفتن شعبه و عوامل انسانی، فرآیند اعتبارسنجی، صدور و رصد استفاده از چک کاملا مکانیزه می‌شود. دسته‌چک‌های کنونی نیز گرچه از یک بازه زمانی حدود هشت ماهه برای استفاده برخوردار هستند، اما از اردیبهشت سال آینده کاملا منقضی خواهند شد. به این ترتیب تا اردیبهشت سال آینده نسل جدید دسته‌چک‌ها (صیادی) در کنار نسل کنونی به گردش درخواهد آمد، اما از سال آینده فقط نسل صیادی امکان‌ مبادله و گردش در نظام بانکی را دارد. البته سیاست‌گذار با درنظر گرفتن کارکرد عرفی دسته‌چک در بازار کسب‌و‌کار گزینه نقدشوندگی را برای چک‌های مدت‌دار حتی با موعدهای بلندمدت فعال نگه داشته است. در واقع از اردیبهشت سال آینده نحوه وصول چک‌هایی که در قالب دسته‌چک‌های کنونی (غیرصیادی) صادرشده، تغییر می‌کند. چک‌های صادرشده در حالت فعلی از اردیبهشت‌ماه به بعد فقط در بانک مرجع صدور دسته‌چک قابل‌وصول و نقدشوندگی است. سیاست‌گذار، پس از پایان دوره گذار ارائه خدمات مالی به این نوع چک در قالب روش‌های دیگر را محدود کرده است تا از اردیبهشت فقط یک نوع چک (صیادی) در نظام بانکی گردش داشته باشد. به گفته مقام‌های بانک مرکزی فاز کنونی، فاز اول سامانه صیاد است و پس از ساماندهی دسته چک‌ها در مرحله بعد این روند برای چک‌های رمزدار و چک‌های مبادله‌ای بین بانک‌ها نیز به اجرا در می‌آید.

اهداف صیاد

به گزارش «اقتصاد نیوز»، با رونمایی از لوگوی سامانه صیاد عملا گام اجرایی پیاده‌سازی سامانه یکپارچه چک در کشور برداشته می‌شود. با راه‌اندازی این سیستم، بانک مرکزی موفق به صدور چک‌های یکپارچه می‌شود و همچنین اطلاعات چک به‌صورت آنلاین در دسترس متقاضیان است که امکان شناسایی و اعتبارسنجی را فراهم می‌کند. این سیستم سبب منحصر به فرد بودن چک و آنلاین بودن آن بدون در نظر گرفتن بانک صادر‌کننده می‌شود. سامانه‌ای که چهار هدف «ارتقای ضریب امنیتی و اعتباربخشی به برگه چک»، «استانداردسازی جانمایی مورد نوشتاری و کاهش عملیات تصدی‌گری»، «بررسی صلاحیت دارنده دسته‌چک از طریق سامانه‌های اعتبارسنجی بانک مرکزی» و «ایجاد شفافیت اطلاعاتی و جلوگیری از سوءاستفاده‌های ناشی از تبانی شعب در صدور دسته‌چک» را دنبال می‌کند.

بازگشت اعتبار به چک

براساس این گزارش رئیس کل بانک مرکزی در جلسه شورای پول و اعتبار، وجود این سامانه را موجب «بازگشت اعتبار به چک» دانست. اعتباری که به دلایل مختلف از این ابزار گرفته شده بود و عملا کاربرد چک را از یک ابزار پرداخت کوتاه‌مدت تغییر داده بود. در گذشته به‌دلیل خلأهای موجود در سیستم بانکی و اعتباری کشور و نبود قوانین مشخص و شفاف، این ابزار در یک وجه به‌عنوان ابزار تامین مالی در کوتاه‌مدت مورد استفاده قرار می‌گرفت و در وجه دیگر نیز به‌عنوان ابزار ضمانت و وثیقه مورد بهره‌برداری قرار گرفته بود. این درحالی است که براساس ماده 310 قانون تجارت «چک سندی است که به موجب آن، صادر‌کننده مقدار یا کل وجهی را که پیش مخاطب چک دارد مسترد می‌کند.» به عبارت دیگر، چک مانند سفته وسیله معامله اعتباری نیست؛ اما در شرایط کنونی از این ابزار به‌عنوان یک معامله اعتباری استفاده می‌شده است. این روند باعث شده بود که در برخی موارد افراد نتوانند جریان اعتباری خود را تنظیم و در نتیجه میزان چک‌های برگشتی به مرور رشد کرده است. به همین دلیل است که رئیس کل بانک مرکزی فعال شدن سامانه صیاد را یکی از عوامل موثر در بازگشت اعتبار به چک عنوان کرده است. درحال حاضر سالانه به‌طور متوسط بیش از ۱۲۰میلیون قطعه چک عادی در مبادلات روزانه مردم رد و بدل می‌شود که ارزش آن بیش از ۶00 هزار میلیارد تومان است. براساس آخرین آمارها میزان چک‌های برگشتی در تیر ماه بالغ بر 1/5 میلیون فقره بود که ارزش آن معادل 13 هزار میلیارد تومان است. این موضوع به این معنا است که تقریبا از هر 10 چک مبادله‌شده در سیستم بانکی 2 فقره از آن برگشت خورده است.

استراتژی بانک مرکزی در چک‌های مدت‌دار

با توجه به اینکه مقدار زیادی از چک‌های قدیمی هنوز در بازار و دست اشخاص است فرآیند جایگزینی سامانه صیاد با چک‌های قدیمی چند ماهی به طول می‌انجامد و چک‌های صیادی به تدریج جایگزین چک‌های قدیمی می‌شوند. به گفته مسوولان چک‌های قدیمی (چک‌های فعلی) تا اردیبهشت 97 کماکان بمانند شرایط کنونی قابلیت نقد شدن در شبکه بین بانکی یا همان کلر را دارند. یعنی فرد دارنده چک می‌تواند آن را در حساب کارسازی کند، اما از این تاریخ به بعد دیگر چک‌های قدیمی این قابلیت را ندارند و چک هر بانک صرفا در همان بانک قابل نقد شدن است.

ورود به نظارت اعتباری

با راه‌اندازی سامانه صیاد از سوی بانک مرکزی، از این پس چتر نظارتی نهاد ناظر علاوه بر گردش پولی حاصل از چک، بر جریان اعتباری پرداخت نیز گسترده می‌شود. روز گذشته مسوولان بانک مرکزی ویژگی‌های سامانه صیاد را تشریح کردند. یکی از مهم‌‌ترین ویژگی‌های سامانه صیاد کاهش تنش اعتباری و افزایش قدرت نظارت بر فرآیند صدور چک‌ها است. با فعال شدن این سامانه عملا در بخش اعتبار پرداختی، امکان رصد جریان چک‌ها وجود دارد. در سال‌های گذشته فقدان یک سامانه جامع درباره اطلاعات ارقام چک‌ها و سوابق افراد، باعث کاهش کارآیی این ابزار شده و در نتیجه از اعتبار این ابزار کاسته بود. با فعال شدن سامانه صیاد امکان ارزیابی رفتار بانک‌ها و مشتریان از سوی مقام ناظر به راحتی صورت خواهد گرفت. به گفته مسوولان، اطلاعات و عملکرد هر کسی که متقاضی دسته چک باشد از طریق یک سامانه متمرکز در صیاد استعلام می‌شود و در صورتی که اهلیت لازم را برای گرفتن دسته چک داشته باشد، فرآیند صدور دسته چک برای وی اتفاق می‌افتد.

عملکرد سامانه صیاد به ‌این صورت است که با مراجعه مشتری به شعبه، ثبت اولیه درخواست صدور دسته‌چک از سوی کاربر شعبه انجام می‌پذیرد و در صورت تایید از سوی رئیس شعبه، درخواست مورد نظر به منظور استعلام، به سامانه صیاد بانک مرکزی ارسال می‌شود. چنانچه درخواست‌دهنده از نظر بانک مرکزی، واجد شرایط دریافت دسته چک باشد، درخواست مذکور از سامانه صیاد به گروه صدور دسته چک به‌منظور شخصی‌سازی و چاپ چک ارسال خواهد شد.

شماره چک یکتا

یکی دیگر از نکات قابل تامل چک‌های صیاد داشتن شماره یکتا است. شماره یکتا یک شماره منحصر به فرد برای هر برگ چک است. این شماره به گیرنده چک امکان می‌دهد تا تنها با یک پیامک از میزان اعتبار فرد صادر‌کننده چک مطلع شود. با پیامک شماره یکتا به شماره‌ای که اعلام می‌شود، اطلاعات پایه فرد صادر‌کننده چک برای گیرنده چک ارسال می‌شود. هدف از این کار کاهش تنش‌های ناشی از صدور چک‌های بالامحل توسط افراد کم‌اعتبار است. همچنین با این سامانه ابعاد چک‌های مختلف دولتی و خصوصی در یک استاندارد مناسب قرار می‌گیرد و در نتیجه امکان جعل این چک که کمتر خواهد شد. در این خصوص وجه تمایز، هریک از چک‌ها تنها درج نام و آرم بانک صادر‌کننده است. با صدور این نوع چک‌ها به محض آنکه اولین چک شخص برگشت بخورد، به‌دلیل وجود امکان استعلام و مطلع شدن افراد مبنی بر فاقد بودن اعتبار، بنابراین از اخذ چک‌های کسانی که بدحساب هستند اجتناب می‌شود و این می‌تواند بسیاری از پرونده‌های قضایی مرتبط را کاهش دهد.

حذف قدرت شعب در صدور دسته چک

از ویژگی‌های دیگر دسته چک‌های سامانه صیاد می‌توان به حذف نقش شعب بانکی در صدور دسته چک اشاره کرد. در این سامانه دیگر شعب بانکی مرجع صدور دسته چک نیستند، بلکه فرد درخواست‌کننده دسته‌چک از طریق سامانه بانک مرکزی اعتبارسنجی شده و دسته چک برایش صادر می‌شود. دسته چک صیاد متحدالشکل است و تنها لوگوی بانک‌ها وجه تمایز آنها از یکدیگر است. این درحالی بود که در سال‌های گذشته، امکان صدور دسته‌چک براساس روابط شعب و مشتریان شکل گرفته شده بود و راستی‌آزمایی شفافی برای فرد دارای چک وجود نداشت. در نتیجه این امکان وجود داشت که افراد پرریسک با سوابق نامناسب از مزیت این ابزار پرداخت بهره‌مند می‌شدند.