آیا پرونده خرید هواپیما با نشستن دو فروند دیگر از هواپیماهای آی‌تی‌آر بسته خواهد شد؟ این سوالی است که این روزها در محافل کارشناسی محور بحث است. به دنبال اظهارات مقامات امریکایی از جمله دونالد ترامپ رییس‌جمهور این کشور درباره برجام، یکی از نگرانی‌هایی که ایجاد شد، سرنوشت قراردادهای خرید هواپیما بود. گفته می‌شد که این قراردادها در صورت خروج امریکا از برجام به حالت تعلیق درخواهد آمد، اما مقامات وزارت راه و شهرسازی موکدا اعلام می‌کنند که قراردادها به اندازه‌ای محکم بسته شده که جای لغو یکطرفه از سوی فروشنده وجود ندارد.

حتی عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی در گفت‌وگویی که سال گذشته داشت تاکید کرد در صورتی که فروشنده بخواهد به هر دلیلی از تعهدات خود سر باز بزند، می‌توان موضوع را حقوقی کرد و به داوری بین‌المللی برد. با این حال، یکی از شروط اجرایی شدن خرید این هواپیماها پرداخت پول آنهاست. قطعا همه پول این هواپیما را نه تنها ایران ایر بلکه ایرلاین‌های خصوصی ندارند. نیاز به فاینانسر دارند تا خریدها تضمین شود. اصغر فخریه کاشان، قائم‌مقام وزیر راه و شهرسازی پیش از این اعلام کرده بود که تا فروردین ماه تکلیف فاینانسرها مشخص خواهد شد. اما اکنون شش ماه گذشته و خبری از فاینانسر برای تضمیمن خریدهای انجام شده، نیست. این بدان معناست که به جز مجوز اوفک که امریکا برای فروش هواپیما باید بدهد، مانع بزرگ دیگری برای نوسازی ناوگان هوایی ایران وجود دارد.

بدقولی یا نگرانی
دیروز قرار بود دو فروند هواپیمای آی‌تی‌آر خریداری شده ایران ایر در فرودگاه مهرآباد به زمین بنشیند اما شاهرخ نوش‌آبادی، سخنگوی شرکت هواپیمایی ایران‌ایر خبرداد که این برنامه به امروز موکول شده و دلیل آن را تکمیل نبود فرآیند تحویل هواپیما‌ها در فرانسه، ‌ای. تی. آرهای اعلام کرد. تاکنون ٤ فروند هواپیمای ATR از مجموع ٢٠ فروند هواپیمای خریداری شده هما وارد کشور شده است. با احتساب ٣ فروند هواپیمای ایرباس، تاکنون ٧ فروند هواپیمای خریداری شده نو وارد ناوگان ایران‌ایر شده است. پول خرید این هواپیماها و ٢ هواپیمایی که قرار است فردا وارد کشور شود، به صورت نقدی و از محل منابع صندوق توسعه ملی پرداخت شده است.

این ۲ هواپیما تازه از محل مصوبه ۳۳۰ میلیون دلاری صندوق توسعه خریداری شده و در ادامه پروژه خرید ٢٠ فروندی هما از کمپانی‌ ATR است. هما در قالب قرارداد‌هایی‌ قصد دارد ٢٠٠ فروند هواپیما شامل ١٠٠ فروند ایرباس، ٨٠ فروند بویینگ و ٢٠ فروند ATR خریداری و وارد ناوگان خود کند. هواپیماهای جدید از محل مصوبه ٣٣٠ میلیون دلاری هما از صندوق توسعه ملی و به صورت نقد خریداری شده است. با این حساب با خرج شدن همه این ٣٣٠ میلیون دلار، عملا پولی برای خرید هواپیماهای نو باقی نمی‌ماند. اگر فاینانسرها مشخص نشود، تا پایان امسال نمی‌توان انتظار ورود هواپیمای جدید را به کشور داشت. البته مسوولان وزارت راه اعلام کرده‌اند که بابت این هفت فروند، پرداخت نقدی کامل داشته‌ایم و پس از جذب فاینانسر در آینده، این پرداخت‌های نقدی به عنوان پیش‌پرداخت‌های فاینانس لحاظ خواهد شد.

در همین رابطه فارس گزارش داده که در حال حاضر در خانواده ایرباس ٣٢٠، یک فروند ایرباس ٣١٨ حدود ٧٥ میلیون دلار، ایرباس ٣١٩ حدود ٩٠ میلیون دلار، ایرباس ٣٢٠ حدود ٩٩ میلیون دلار، و ایرباس ٣٢١ حدود ١١٦ میلیون دلار قیمت دارد. همچنین در خانواده ٣٢٠ نئو، ایرباس ٣١٩ نئو ٥/٩٩ میلیون دلار، ایرباس ٣٢٠ نئو ١٠٨ میلیون دلار و ایرباس ٣٢١ نئو ١٢٧ میلیون دلار قیمت دارد.

بنابر این گزارش با وجود عدم شفاف‌سازی دولت و ایران‌ایر در نرخ‌های خرید هواپیماهای پسابرجامی، ایران‌ایر هواپیماهای ATR را هر فروند ٢٠ میلیون دلار خریداری کرده است که با احتساب ٤ فروند فعلی، حدود ٨٠ میلیون دلار هزینه خرید این چهار ATR  شده است‌. 
ایران‌ایر همچنین ایرباس ٣٢١ را ‌حدود ٤٠ میلیون دلار ‌و ایرباس ٣٣٠ را حدود ٨٠ میلیون دلار، با احتساب دو فروند، جمعا ١٦٠ میلیون دلار خریداری کرده است؛ البته باید در نظر داشت‌ که ایرباس‌های ٣٣٠ و ٣٢١ که ایران‌ایر‌ خریداری کرد، لغو سفارش شرکت‌های دیگر بوده و یکی دو سال در کمپانی خوابیده بود که البته هزینه «گذشت مدت‌زمان عمر قطعات» بر عهده فروشنده است و برخی قطعات هم مجددا نوسازی شد. ‌با این حساب برای کل هفت فروند، ایران‌ایر مبلغ‌ حدود ٢٨٠ میلیون دلار پرداخت نقدی از محل مصوبه ٣٣٠ میلیون دلاری صندوق توسعه داشته است و در حال حاضر حدود ٥٠ میلیون دلار دیگر از محل این مصوبه دارد که اگر قیمت ٢ فروند ATR که قرار است در مهرماه خریداری شود را در نظر بگیریم که بالغ بر ٤٠ میلیون دلار خواهد بود، در واقع تقریبا هما همه مصوبه خود را برای خرید هواپیما استفاده کرده است و به نظر می‌رسد به دلیل عدم جذب فاینانس و در صورت ناتوانی در جذب فاینانسر، دیگر هواپیمایی در این شرایط وارد کشور نشود. البته هنوز باید امیدوار بود که ایران‌ایر در جذب فاینانسر موفق باشد که در این شرایط و تلاش دولت امریکا برای تحریم مجدد ایران، به نظر می‌رسد کار هما سخت باشد.

مشکل بزرگ
یکی از پیشنهادات مجلس نمایندگان امریکا، در کنار ممنوعیت فروش هواپیما به ایران، ممانعت استفاده از منابع مالی برای مجاز کردن مبادلات مالی مربوط به فروش هواپیما است و این یعنی حتی اگر تحریم‌ها در مورد فروش هواپیما به ایران عطف بماسبق هم نشود، در مورد جذب فاینانسر و بیمه فاینانس، مشکلات بزرگی خواهیم داشت. از سوی دیگر در این شرایط مالی و رکود، ایرلاین‌‌ها قادر به خرید هواپیمای نقدی نخواهند بود و این، ورود هواپیماهای جدید و نو به کشور را با چالش مواجه می‌کند. به هر حال مشکلی که در جذب فاینانس برای هما وجود دارد و محل ابهام است، این است که ‌‌آیا شرکتی حاضر هست به ایران‌ایری که‌ صورت‌های مالی چندان شفافی ندارد و حتی زیان‌ده است، فاینانس بدهد؟ یا شرکت بیمه‌ای حاضر است آن فاینانس را بیمه کند؟ و اگر هم چنین شرکتی پیدا شد، تامین‌کننده مالی قرار است بابت این نبود شفافیت مالی، چه ضمانت بزرگی دریافت کند؟ و اگر نرخ سود بالا، ضمانت بیمه فاینانس شد- مثلا با سود ١٢ درصدی بیمه در کنار سود ٤ درصدی فاینانس و سود یک درصدی بانک عامل- آیا هما در شرایطی که حاشیه سود صنعت هوایی در دنیا حدود ٥ تا ٦ درصد است، امکان بازپرداخت اقساط با آن نرخ سود بالا را دارد؟ در همین حال کارشناسان می‌گویند از آنجا که بخشی از درآمدهای ایرلاینی نظیر هما در ایران ریالی است، اگر بخواهد با این درآمدهای ریالی سود‌های ١٥ و ١٦ درصد ارزی را پرداخت کند حتما با مشکل مواجه خواهد شد.