چند سالی است که بخش‌هایی از کشور، آب مورد نیاز برای کشت‌وکار را دریافت نمی‌کنند و به‌این‌ترتیب، درآمد یک سال کشاورزان به‌دلیل پیشی‌گرفتن مصارف از منابع، از دست می‌رود و کشاورزان فقیرتر می‌شوند. زیرا کشاورزی که یک‌سال زمین خود را زیر کشت نبرد، هیچ منبع درآمدی در آن سال نخواهد داشت و برای این زیان هم سیستم‌های حمایتی قوی تعریف نشده است. کشاورزانی که با حذف حقابه‌های سنتی‌شان که در حساب‌های دفتری وزارت نیرو تقریبا هیچ جای جدی‌ای ندارد، با مشکل معیشتی روبه‌رو شده‌اند. آنها به حاشیه شهرها مهاجرت می‌کنند و با مشاغل کاذب روزگار می‌گذرانند. متأسفانه حقابه‌های سنتی از سوی مسئولان به رسمیت شناخته نمی‌شود و با تغییر حجم ذخایر آب مخزن سدها، به‌راحتی شاهد کاهش نانوشته این حقابه‌ها هستیم. در واقع برنامه‌ریزان آب، حقی را نادیده می‌گیرند که بخشی از مردم این سرزمین بر اساس عرف و سنت، ساختار زندگی خود را بر اساس آن تنظیم کرده‌اند و این نادیده‌گرفتن، بی‌شک بدون تبعات نخواهد بود.

وضعیت بارش‌های ایران خوب نیست. از دو دهه قبل دچار شکست آبی شده‌ایم و میزان بارش‌ها در کشور، با افت قابل‌ملاحظه‌ای مواجه شده است. بخشی از اقلیم‌شناسان بر این باورند که گرمایش جهانی سبب شده ابرهای باران‌زایی که برای ایران نزولات آسمانی را به ارمغان می‌آوردند، به عرض‌های جغرافیایی بالاتر کوچ کنند. گروهی دیگر هم این سناریوها را بدبینانه می‌دانند و خوش‌بینانه چشم به آسمان دوخته‌اند تا باران ببارد و بار دیگر دست‌و‌دل‌بازانه، منابع آب پشت سدها را برای مصارف مختلف تقسیم کنند. اما آنچه مسلم است، این است که چند سالی است معیشت بخشی از ساکنان این سرزمین به‌دلیل برخی محاسبات روی کاغذ، با مشکل جدی مواجه شده است. مرداد امسال، کشاورزان قزوینی مقابل فرمانداری این استان تجمع کردند و خواستار تأمین حقابه‌های خود بودند. شهاب نادری، نماینده اورامانات استان کردستان، به‌عنوان یکی از استان‌های پرآب و پربارش کشور، سوم آبان سال جاری به وزیر نیرو به‌دلیل عدم تأمین حقابه روستاییان تذکر داد. ایرنا گزارش کرده است که کشاورزان شهرستان شادگان استان خوزستان به‌دلیل نبود منابع کافی آب، حقابه کشت پاییزه خود را دریافت نخواهند کرد. شادگان ٣٠ هزار هکتار زمین کشاورزی و ١٢ هزار هکتار نخیلات دارد که تحت تأثیر عدم‌تأمین حقابه قرار دارند. رضا سرافرازی، مدیرکل دفتر امور آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی نیز در گفت‌وگو با «شرق» از عدم تخصیص حقابه پاییزه کشاورزان پایین‌دست سد درودزن در شیراز و کشاورزان شرق اصفهان خبر می‌دهد.

به گفته او، در مناطقی که منابع و مصارف همخوانی نداشته، تخصیص حقابه بخش کشاورزی متوقف شده است.

شکایت کشاورزان راه به جایی نمی‌برد

همخوان‌نبودن منابع و مصارف چند سالی است که کشاورزان را به خاک سیاه نشانده و برای زندگی آنها مشکل‌ساز شده است. انوش اسفندیاری، عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب، در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید: ندیده‌گرفتن حقابه سنتی کشاورزان در‌حال‌حاضر مشکلات زیادی ایجاد کرده است. وضعیت حقوق مالکیت آب در ایران معلوم نیست و نمی‌دانیم چگونه این حقوق، مخصوصا در بخش کشاورزی باید رعایت شود. او ادامه می‌دهد: در‌حال‌حاضر حقابه‌داران شرق اصفهان که در طومار شیخ بهایی حقابه آنها مشخص شده بود، به‌دلیل مصرف بالادستی‌ها یا مجموعه عواملی که در منطقه اتفاق افتاد، به حق خود دسترسی ندارند. به گفته اسفندیاری در بیشتر استان‌های کشور مشکل رعایت‌نکردن حقابه را داریم. در زمان خشکسالی، معمولا بالادستی‌ها هر میزان که بخواهند آب دریافت می‌کنند و به پایین‌دستی‌ها چیزی نمی‌رسد مگر آنکه حقابه آنها متقدم‌تر باشد.

او بیان می‌کند: در مورد آب زیرزمینی کسانی که چاه جدید می‌زنند، حقابه افرادی را که از قبل بوده‌اند، تحت‌الشعاع قرار می‌دهند و به‌این‌ترتیب کشاورزی و معیشت هر دو گروه دچار مشکل می‌شود. در چنین شرایطی بالاجبار سهم کشاورزی از آب بدون اینکه اعلام شود، کاهش یافته است.

عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب ادامه می‌دهد: کاهش حقابه یک قانون نانوشته بوده و در حال اتفاق‌افتادن است. برخی کشاورزان، شکایت‌هایی کرده‌اند و در احیای حقابه‌های خود موفقیت‌هایی هم داشته‌اند. زیرا دولت مسئول بوده که این حقابه‌ها را حفظ کند، ولی اقدام مناسب انجام نشده است. او دخالت در پروانه‌ها و کاهش حجم پروانه را هم دستکاری در حقابه توصیف می‌کند و می‌گوید: عدم‌تخصیص حقابه‌ها، زمینه سرخوردگی و نارضایتی کشاورزان را فراهم می‌کند ولی اکثرا این قشر صدایشان به جایی نمی‌رسد. عدم تأمین آب سبب شده است که کشاورزان در مناطق حاشیه شهرها مشغول کارگری شوند. خیلی‌ها سرنوشت‌شان به‌خاطر نبود آب کشاورزی و حفظ‌نشدن حقابه‌ها تغییر کرده و به حاشیه‌نشین تبدیل شده‌اند.

تأمین حقابه در سال آبی جاری امکان‌پذیر نیست

کشاورزانی که حاشیه‌نشین شده‌اند، ساختارهای زندگی خود را بر مبنای حقابه‌ای بنا کرده‌ بودند که امروز دولت به‌راحتی روی آن خط می‌کشد. برای همین، معیشت افراد دچار مشکل شده و در نبود نسخه جایگزین، آنها را به حاشیه‌نشینی وا داشته است.

تأمین حقابه‌های کشاورزی مسئله مهمی است، اما هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، در گفت‌وگو با «شرق» بیان می‌کند: به‌دلیل اینکه تا این لحظه میزان بارش کشور نسبت به دوره متوسط ٥٦ درصد کاهش داشته است -که این آمار بی‌سابقه بوده است- نمی‌توانیم حقابه‌ها را مشابه سال قبل تأمین کنیم. او ادامه می‌دهد: خود کشاورزان هم به این مسئله واقف هستند و در کشت دیم و بسیاری از مسائل، این ملاحظات را انجام می‌دهند. امکان تأمین آب مانند سال قبل وجود ندارد.

به گفته فهمی درحال‌حاضر در کشور ٤٨ درصد نسبت به سال قبل کاهش بارش وجود دارد. سدهای ما به‌اندازه ٤٠ تا ٤١ درصد پر هستند. وقتی چنین وضعیتی داریم، عقل حکم می‌کند که در مصارف صرف‌نظر کنیم. برای کشور در وهله اول تأمین آب شرب اولویت دارد. حقابه زیست‌محیطی و تأمین آب بخش صنعت -که رقم کمی است و دو درصد مصرف آب ما را شامل می‌شود- اولویت‌های بعدی است. کشاورزی و بخش‌های خدمات و... را در حد توان تأمین می‌کنیم.

او اضافه می‌کند: حقابه معنایش این است که در دفاتر جزء و کل ما این حق ثبت شده باشد. بسیاری از افراد حقابه ندارند و مصارف آنها در دفاتر ما ثبت نشده است. عده‌ای هم به شکل سنتی یا غیرقانونی از رودخانه استفاده می‌کنند. در قانون برای حقابه سنتی وضعیت روشن شده است که اگر خشک‌سالی بود، حقابه سنتی را کاهش می‌دهیم. این کاهش برای همه حقابه‌ها وجود دارد.

فهمی با اشاره به اینکه زمستان امسال در خوش‌بینانه‌ترین حالت بارش‌هایی نزدیک به نرمال و زیر نرمال را خواهیم داشت، تأمین حقابه برای کشت بهاره و تابستانه آینده در بسیاری از مناطق کشور را هم غیرممکن توصیف می‌کند.

او تکرار خشک‌سالی‌ها را عاملی برای فشار بیشتر بر منابع آب زیرزمینی و ازدست‌رفتن نیمی از قنات‌های ایران معرفی می‌کند. به اعتقاد معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفا قانون به‌اشتباه مجوز کف‌شکنی به چاه‌ها داده است و این مسئله در کرمان و فلات مرکزی ایران به‌دلیل تغذیه کم، سطح آبخوان‌ها را با افت جدی مواجه کرده است.

او اضافه می‌کند: در سیستان و بلوچستان از نظر منابع آب زیرزمینی در مضیقه هستیم و این منطقه به‌دلیل بافت زمین‌شناسی آبخوان قوی ندارد. در نتیجه معیشت مردم این منطقه به آب‌های سطحی وابسته است. در خوزستان هم با وجود ١١ رودخانه اصلی کشور در غرب ایران، در ٢٠ تا ٥٠ سال آینده با کاهش بارش و کمبود رواناب مواجه می‌شویم، در نتیجه باید در کشت محصولاتی نظیر نیشکر تجدید نظر کنیم و برای آن تصمیم جدی بگیریم.

فهمی تأکید می‌کند: نباید معیشت جامعه روستایی به شکل صددرصد به آب وابسته باشد. کشور ما انبوهی از امکانات دارد. اگر کمر همت برای مردم ایران ببندید، این امکان وجود دارد که ما روی محصولات با آلایندگی کمتر و مصرف کمتر حرکت کنیم. در دورانی که ما نیشکر را در خوزستان کشت کردیم، هنوز بحران آب در منطقه وجود نداشت.

او ادامه می‌دهد: برای اصلاح اقتصاد روستایی نیازمند وزارت توسعه روستایی هستیم تا وضعیت روستاها را بهبود ببخشیم. توسعه روستاها نباید متمرکز بر کشاورزی باشد. درحال‌حاضر بیش از ٩٠ درصد اقتصاد روستایی به کشاورزی وصل است که در هیچ‌جای دنیا این‌گونه نیست. صنایع تبدیلی، صنایع کوچک، صنایع دستی، طبیعت‌گردی و... ظرفیت‌هایی است که در روستاهای ایران وجود دارد و با فعال‌شدن آنها، مصرف آب هم کاهش خواهد یافت.