احمد میدری، معاون رفاه اجتماعی وزارت تعاون، ‌کار و رفاه اجتماعی، در این بین معتقد است اگر فکری به حال صندوق‌های بازنشستگی نشود، در آینده نزدیک با وضعیتی بحرانی روبه‌رو می‌شویم. از دیگر سو، کارشناسان متعددی معتقدند همین امروز نیز وضع صندوق‌های بازنشستگی بحرانی است و اگر فکری به حال آنها نشود، مسائلی که در آینده ایجاد خواهد شد، فراتر از آن است که با کلمه بحرانی بتوان آن را توصیف کرد. به گفته کارشناسان، درحال‌حاضر از ١٦ صندوق بیمه‌ای کشور، فقط یک صندوق ورشکسته نیست و باقی آنها یا از طریق وام‌های سنگین یا کمک‌های مستقیم دولت، موفق به پرداخت حقوق و مستمری افراد تحت پوشش خود می‌شوند. در این بین، سیدتقی نوربخش، مدیرعامل سازمان تأمین اجتماعی، تأکید می‌کند وضعیت تأمین اجتماعی مناسب است و اصولا نگرانی‌ای برای ورشکستگی صندوقی که یک پای آن دولت است، وجود ندارد؛ زیرا دولت در نهایت مسئولیت اجرای تعهدات این صندوق‌ها را بر عهده دارد. اما پاسخ نوربخش برای برخی کارشناسان قانع‌کننده نیست. این دسته از کارشناسان می‌پرسند در شرایطی که دولت به‌سختی توان عمل به تعهدات صندوق‌هایی به‌مراتب کوچک‌تر مانند صندوق بازنشستگی فولاد را دارد، چطور می‌خواهد بار سنگین عمل به تعهدات صندوقی را که ‌میلیون‌ها مستمری‌بگیر و ‌هزاران ‌میلیارد هزینه در ماه دارد، بر عهده بگیرد؟ بااین‌حال، تأمین اجتماعی در سال‌های اخیر دنبال راه‌حلی برای نجات از وضعیت فعلی است. یکی از این راه‌حل‌ها، خروج از بنگاه‌داری و حرکت به سوی بازار سرمایه است.

‌پروژه نجات

چند ماهی است که پروژه کوچک‌شدن شستا عملا کلید خورده است. در اولین گام، اقداماتی برای کاهش تعداد هلدینگ‌های شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی انجام شده و تا تابستان سال ٩٧، با ادغام هلدینگ انرژی در نفت و گاز، هلدینگ رایتل در صنایع نوین (که با خروج کامل شستا از رایتل همراه خواهد بود) و هلدینگ کاشی، سیمان و سرامیک در عمران، تعداد هلدینگ‌های شستا به پنج هلدینگ خواهد رسید. این گوشه‌ای از تغییراتی است که قرار است در صندوق تأمین اجتماعی اتفاق بیفتد تا از سقوط آن جلوگیری کند.

نوربخش، مدیرعامل سازمان تأمین اجتماعی، دراین‌باره می‌گوید: باید در دو سوی منابع و مصارف سازمان تغییراتی ایجاد شود. منظور نوربخش از تغییرات در قسمت هزینه‌ها، ایجاد تغییرات پارامتریک و همین‌طور تغییراتی در تعهدات بدون منبع است که در سال‌های گذشته بر پایه تصمیمات سیاسی از طریق مجالس و دولت‌های مختلف به تأمین اجتماعی تحمیل شده، اما تغییرات در قسمت منابع، تغییرات مهم شامل همین خروج از بنگاه‌داری و حرکت به سمت بازار سرمایه است (ناگفته نماند که تغییرات دیگری نیز باید در قسمت منابع سازمان تأمین اجتماعی صورت بگیرد که نیازمند ایجاد استقلال نسبی در تصمیم‌سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌های این صندوق مبتنی بر منافع تأمین اجتماعی و نه اشخاص غیر است). بر پایه همین برنامه برای تغییرات است که سازمان بین‌المللی کار (ILO) مدتی است در تهران مشغول به بازنگری در محاسبات بیمه‌ای این صندوق شده و قرار است تا ابتدای سال آینده، گزارش‌های قطعی خود را دراین‌باره ارائه کند. بحث بدهی سنگین دولت به سازمان تأمین اجتماعی (که طبق آخرین خبرها از ١٥٠ هزار ‌میلیارد تومان گذشته است) نیز در این بین مطرح است و به نظر می‌رسد در شرایطی که دولت حتی توان به‌انجام‌رساندن طرح‌های عمرانی نیمه‌تمام کشور را هم ندارد، بعید است بتواند این بدهی سنگین را در آینده نزدیک تسویه کند. در‌عین‌حال، تأمین اجتماعی نیز در حال واگذاری قسمتی از شرکت‌های شستا برای حضور در بورس است. بااین‌حال، مدیرعامل صندوق تأمین اجتماعی چند ماه پیش از مصوبه هیئت‌امنای این سازمان برای ایجاد یک صندوق ETF خبر داد و گفت قرار است این سهام به‌طور مستقیم به مستمری‌بگیران تأمین اجتماعی فروخته شود.

‌صندوق ETF چیست

صندوق ETF) exchange-traded fund) یا آن‌طور که به فارسی برگردانده شده، «صندوق قابل معامله»، یک صندوق با اندوخته‌ای از دارایی‌های گوناگون است که قابلیت خرید‌و‌فروش در بورس را دارد. هر سهام‌دار می‌تواند چند واحد از یک صندوق ETF را بخرد یا بفروشد اما حق اعمال تغییرات در محتوای صندوق را ندارد. این صندوق‌ها معمولا به‌دلیل ریسک پایین‌تر درمقایسه‌با دیگر روش‌های حضور در بورس برای بازیگران محتاط گزینه محبوب و در دسترسی محسوب می‌شود. بااین‌حال، پیگیری‌های شرق نشان می‌دهد حداقل بخشی از کارشناسانی که به‌نوعی با تأمین اجتماعی در ارتباط‌اند هنوز از اجرائی‌شدن چنین تصمیمی اطلاع ندارند و احتمالا نیز هنوز این تصمیم هیئت امنای سازمان تأمین اجتماعی وارد فاز عملیاتی نشده است.

‌تا به حال که نداشته‌ایم

یک منبع آگاه در یکی از صندوق‌های بازنشستگی کشور درباره وضعیت حضور این صندوق‌ها در بورس به «شرق» می‌گوید: درحال‌حاضر برخی از صندوق‌های بازنشستگی به صورت صندوق‌های بازارگردانی در بورس حاضر هستند اما صندوق بازارگردانی با صندوق ETF متفاوت است و تا جایی که می‌دانم علیرغم همه صحبت‌هایی که در سال‌های گذشته درباره تشکیل صندوق‌های ETF وجود داشته است، تاکنون شاهد حضور چنین صندوقی از طریق صندوق‌های بازنشستگی در بورس نبوده‌ایم و بعید می‌دانم به‌زودی شاهد تشکیل آن باشیم؛ چراکه تشکیل چنین صندوقی سازوکار خاص خودش را دارد که درحال‌حاضر تحقق‌پذیر نیست. او درباره تفاوت‌های این دو نوع صندوق با هم می‌گوید: صندوق‌های قابل معامله یا همان ETF صندوق‌هایی هستند که واحدهای آن قابل معامله‌اند و به‌طورکلی متفاوت از صندوق‌های سرمایه‌گذاری‌ای هستند که با سهام‌های مختلف بازارگردانی می‌کند. به همین دلیل معمولا صندوق‌های ETF مطلوب سهام‌دارانی است که به سود کمتر اما مطمئن‌تر فکر می‌کنند و این‌گونه، صندوق‌ها شرایط سرمایه‌گذاری در بورس را برای همه مردم فراهم می‌کنند.

با این توضیحات، این سؤال پیش می‌آید که آیا واقعا می‌توان تشکیل صندوق ETF تأمین اجتماعی را جدی گرفت یا خیر؟ و اگر این مسئله جدی است درحال‌حاضر چقدر جدیت برای تشکیل آن وجود دارد؟

‌شستا سکوت می‌کند

تلاش «شرق» برای گفت‌وگو با کارشناسی که موافق این طرح باشد، در «شستا» به نتیجه نرسید. بنیادی، مدیر‌ روابط‌عمومی شستا، دراین‌باره به «شرق» گفت: بدون هماهنگی با مدیران شستا امکان گفت‌وگو با کارشناسان این مجموعه وجود ندارد و ممکن است سخن کارشناسان بعدا با واکنش مدیران روبه‌رو شود، بنابراین نمی‌تواند ارتباطی بین ما و کارشناسان آن مجموعه برقرار کند.

‌شاید زمانی دیگر

عباس باباگل‌زاده، یکی از کارشناسان اقتصادی صندوق‌های بازنشستگی که سوابق متعدد حضور در شستا، صندوق بازنشستگی و صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان و روستاییان را دارد، درباره احتمال جدی‌شدن تشکیل صندوق ETF تأمین اجتماعی در بورس به «شرق» می‌گوید: تا آنجا که مطلع هستم این بحث در شستا مطرح نشده و به‌طورکلی مصوبات هیئت امنای تأمین اجتماعی تا شستا فاصله‌ای را باید طی کند که در برخی موارد طی نمی‌شود. ده‌ها مصوبه مانند این در گذشته وجود داشته اما به مرحله عمل نرسیده است. به گفته باباگل‌زاده، برای اجرای چنین تصمیمی متغیرهای بسیار زیادی باید بررسی شود و بر سر چنین تصمیمی -در صورت صحت- مشکلاتی جدی نیز وجود دارد. او اظهارنظر بیشتر در‌این‌باره را به زمان دیگری موکول می‌کند.

‌از مدیران شستا بپرسید

علی ظفرزاده یکی ‌دیگر از مدیران شناخته‌شده صندوق‌های بازنشستگی در کشور است که در سال ٩٤ به عضویت هیئت‌مدیره شستا درآمد اما پس از مدتی استعفا کرد. او درباره احتمال تشکیل این صندوق در بورس به «شرق» می‌گوید: تا آنجا که می‌دانم هنوز چنین مسئله‌ای در شستا به شکل جدی مطرح نیست. شاید هم من بی‌اطلاع باشم. او از اظهارنظر بیشتر درباره وضعیت شستا و تأمین اجتماعی خودداری می‌کند و می‌گوید: تنها همین قدر بگویم که درحال‌حاضر شستا در مرحله واگذاری بنگاه‌ها قرار دارد و اطلاعات بیشتر را باید از خود آقای لطفی، مدیرعامل شستا بپرسید.

‌نوعی انقطاع نسلی است

در این بین، یکی از متخصصان صندوق‌های بازنشستگی و مدیران سابق این صندوق‌ها به شرط محفوظ‌ماندن نامش دراین‌باره به «شرق» می‌گوید: تشکیل صندوق ETF و فروش واحدهای آن به مستمری‌بگیران از جهات مختلفی دارای اشکال جدی است. ابتدا اینکه همان‌طور که می‌دانید صندوق‌های ETF مجموعه‌ای از دارایی‌ها را شامل می‌شود و مشخصا انتخاب این دارایی‌ها هم با تشکیل‌دهنده آن، یعنی تأمین اجتماعی است. اینکه چه بنگاه‌هایی در این صندوق قرار بگیرند بسیار مهم است. حال فرض کنیم که صندوق مناسبی هم تشکیل شود. چه کسی قرار است آن را مدیریت کند؟ آیا قرار است سازمان تأمین اجتماعی خود مستقیما به مدیریت آن بپردازد؟ اگر پاسخ مثبت است فرق آن با بنگاه‌داری چیست؟ اگر پاسخ منفی است چه تضمینی وجود دارد که صندوق این‌چنینی به وضعیت تعاونی‌های سهام عدالت گرفتار نشود؟ از آن مهم‌تر اینکه تشکیل این صندوق در این مقطع زمانی و فروش واحدهای آن به مستمری‌بگیران به معنی نوعی انقطاع نسلی در یک صندوق بین‌نسلی است که یکی از خط قرمزهای صندوق‌های بیمه‌ای بین‌نسلی محسوب می‌شود چراکه فرصتی که برای مستمری‌بگیران امروز فراهم می‌شود برای مستمری‌بگیران آینده فراهم نخواهد بود.