پتروشیمی در ایران با وجود تجربه فراز و فرودهای مختلف همچنان به‌عنوان صنعتی ارزشمند و دارای ارزش افزوده بالا در حال توسعه است. بدیهی است با توجه به شرایط به وجود آمده پس از برجام و باز شدن پنجره‌های جدید روی این صنعت، احتمال تغییر در تعداد و نوع طرح‌های مورد نظر بر اساس تعاملات و مذاکرات بین‌المللی وجود دارد. در این میان رویکرد صنعت پتروشیمی به توسعه تکمیل زنجیره ارزش با استفاده از دانش فنی و سرمایه‌گذاری شرکت‌های بین‌المللی و تکیه بر توانمندی‌های شرکت‌های داخلی با توجه به خوراک در دسترس (گاز طبیعی) است.در این میان روند توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در ایران پنج مرحله مشخص را در بر می‌گیرد که هرکدام از آنها نشان دهنده سیر تحول در پیدایش و مسیر حرکت این صنعت به سوی پیشرفت است. مراحل پنج گانه آغاز فعالیت پتروشیمی در ایران و توسعه و تحول آن به شرح ذیل است:

۱) مرحله پیدایش: این مرحله با تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در سال ۱۳۴۲ و با احداث واحد تولید کود شیمیایی شیراز در سال ۱۳۴۳ آغاز شد.

۲) مرحله گسترش اولیه: با ایجاد مجتمع‌های پتروشیمی رازی، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارک، فارابی، بندر امام و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز آغاز شد (دوره سال‌های ۵۶-۱۳۵۲، ۵۱-۱۳۴۷، ۴۶- ۱۳۴۳).

۳) مرحله رکود: به علت مسائل ناشی از جنگ تحمیلی، تولید به حداقل رسید و عملیات تکمیل احداث پتروشیمی بندر امام نیز متوقف شد ولی تکمیل طرح‌های نیمه تمام از جمله طرح گسترش شیراز ادامه داشت.

۴) مرحله تجدید حیات و بازسازی: اجرای طرح‌های برنامه پنج‌ساله اول و دوم توسعه (پتروشیمی اصفهان، اراک و تکمیل مجتمع‌های بندرامام و...) باعث شد که تولید در سال پایانی برنامه دوم به ۱۲ میلیون تن برسد.

۵) مرحله جهش و تثبیت: در این دوره (برنامه‌های سوم، چهارم و پنجم توسعه) پتروشیمی به سمت استقرار در کلاس جهانی حرکت کرد. ویژگی‌های متمایز این دوره صرف نظر از جهش و فزونی تولید و ارزش تولیدات، ارتقای جایگاه صنعت پتروشیمی در صادرات کالاهای غیر‌نفتی و در سهم اقتصاد ملی، ارتقای نسبی جایگاه پتروشیمی ایران در منطقه و جهان است.

شاخص‌های تثبیت صنعت پتروشیمی

طی سال‌های اخیر اما اهداف کلان صنعت پتروشیمی به قرار ذیل تثبیت شده است:

۱) توسعه پایدار و متوازن صنعت پتروشیمی در راستای تحقق اهداف چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت پتروشیمی کشور با رویکرد تکمیل زنجیره ارزش بر اساس مطالعات آمایش سرزمین.

۲) توسعه سرمایه‌گذاری و ایجاد ظرفیت‌های جدید محصولات پتروشیمیایی و افزایش ارزش افزوده منابع هیدروکربوری با لحاظ کردن تکمیل زنجیره ارزش با اولویت تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام.

۳) ارتقای سهم صنعت پتروشیمی در اقتصاد ملی و حضور مؤثر در بازارهای جهانی.

۴) توسعه فناوری و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در راستای بومی‌سازی فناوری‌های نوین.

۵) توسعه بازار، تولید محصولات متنوع و حضور در بازارهای داخلی (صنایع پایین‌دستی) و بین‌المللی جدید.

۶) فراهم کردن شرایط قانونی تخصیص منابع مالی مورد نیاز طرح‌های پتروشیمی.

اکنون صنعت پتروشیمی طی مدت برنامه‌های توسعه‌ای، تمامی تلاش و همت خود را به کار بسته تا با دستیابی به موقعیت برتر و حداکثر استفاده از مزیت‌های نسبی کشور حضوری موثرتر، در منطقه و جهان به دست آورد. نماد چنین حضوری، تغییرات شاخص‌ها و متغیرهای اقتصادی بنگاه، چون تولید، صادرات، سرمایه‌گذاری، ارزش افزوده و سهم در تولید ملی، مشارکت‌های منطقه‌ای و گستردگی بازارهای هدف صادراتی است.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی قبل از انقلاب

مرحله نخست توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در سال ۱۳۴۲ با بهره‌برداری از واحد تولید کود شیمیایی مجتمع پتروشیمی شیراز آغاز شد و در پایان همان سال نیز شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس شد. در مرحله بعدی و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت در قالب سه برنامه عمرانی (۵۶-۱۳۴۳) به اجرا درآمد. از عمده اهداف این سه برنامه تامین نیاز داخلی کشور به کودهای شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی و پتروشیمیایی بود. احداث مجتمع‌های پتروشیمی رازی ( شاهپور)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز ( ایران)، خارک، فارابی (‌ایران نیپون) و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده‌ای از احداث پتروشیمی بندرامام (‌ایران ژاپن) حاصل تلاش‌های این دوره است. در سال ۱۳۵۶ کل تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی به 2/7 میلیون تن (محصولات میانی و نهایی) رسید. در این میان ظرفیت تولید کودهای شیمیایی با اجرای طرح توسعه پتروشیمی رازی به حدود یک میلیون تن در سال افزایش یافت. همچنین در سال‌های منتهی به سال ۱۳۵۶ کل سرمایه‌گذاری انجام شده در شرکت ملی صنایع پتروشیمی به حدود ۱۱۰ میلیارد ریال رسید.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در دوران دفاع مقدس

از ابتدای سال ۱۳۵۸ تا نیمه اول سال ۱۳۶۷ عمده فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در پشتیبانی از جبهه‌های جنگ تحمیلی و همچنین مراحل طراحی و مهندسی و تدارکات و آماده‌سازی زمین مجتمع‌های اراک و اصفهان خلاصه می‌شد. تنها فعالیت عمده در این دوره تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز بود. در نیمه دوم سال ۱۳۶۷ و با پذیرش قطعنامه ۵۹۸، تلاش مجدانه برای بازسازی و نوسازی مجتمع‌ها و واحدهای تولیدی آغاز شد.

در دوره مورد بحث کل سرمایه‌گذاری شرکت ملی پتروشیمی به رقم ۴۲۰ میلیارد ریال رسید و از این طریق شرکت توانست طرح توسعه پتروشیمی شیراز (آمونیاک و اوره ۲) و کلرآلکالی را تکمیل و اجرای طرح‌های متانول شیراز، مجتمع پتروشیمی اراک و واحد دی آمونیم فسفات رازی را آغاز کند. به‌علاوه در همین دوره، شرکت طراحی ـ مهندسی صنایع پتروشیمی (پیدک) در قالب طرح متانول اول در شیراز شکل گرفت و برای اولین بار طراحی تفصیلی در کشور انجام شد.در سال ۱۳۶۷ مجتمع پتروشیمی شیراز به بیشترین مقدار تولید خود پس از انقلاب دست یافت و همزمان تولید مجدد در فازهای اول و دوم مجتمع پتروشیمی رازی آغاز شد. در این سال مجموع تولید مجتمع‌ها به ۸۸۰ هزار تن (محصولات میانی و نهایی) رسید و شرکت موفق به صدور حدود ۲۷۰ هزار تن گوگرد به ارزش ۲۶ میلیون دلار و فروش داخلی ۴۳۰ هزارتن محصولات شیمیایی به ارزش ۵ میلیارد ریال شد.

صنعت پتروشیمی در سال‌های برنامه اول توسعه

طی سال‌های ۷۳-۱۳۶۸ با به اجرا درآمدن اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی، بازسازی مجتمع‌های آسیب‌دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به تدریج، مجتمع‌های آسیب‌دیده به بهره‌برداری رسید.در عین حال شماری از طرح‌های اساسی شرکت شامل مجتمع‌های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک (فاز یک) و بندرامام نیز تکمیل و بهره ‌برداری از آنها آغاز شد. از اهداف مهم این برنامه تامین نیاز صنایع پایین‌دستی (طرح جایگزینی واردات)، صدور محصولات پتروشیمی و کمک به رهایی از اقتصاد تک‌محصولی در بلند‌مدت، فراهم آوردن زمینه‌های رشد صنعت غیروابسته و پایه‌ریزی تکنولوژی داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل کشور بود. طرح‌های عمرانی برنامه اول شامل ۱۰ طرح جدید بود. در سال‌های این برنامه بهره‌برداری از طرح‌های دی آمونیوم فسفات رازی (۱۳۶۹)، متانول اول شیراز (۱۳۶۹)، پتروشیمی بندرامام (۱۳۷۳-۱۳۶۹)، پتروشیمی اصفهان (۱۳۷۱)، فاز اول پتروشیمی اراک (۱۳۷۲) و گسترش دوده صنعتی اهواز(۱۳۷۳) آغاز شد. در این دوره سرمایه‌گذاری ۷۰۸۵ میلیارد ریالی و بهره‌برداری تدریجی از طرح‌های جدید موجب شد که ظرفیت تولید از 5/3 میلیون تن در سال ۱۳۶۸، با رشد متوسط سالانه 13/5 درصد به 10/3 میلیون تن در سال۱۳۷۳ (سال پایه برنامه پنج‌ساله دوم) برسد.

صنعت پتروشیمی در سال‌های برنامه دوم توسعه

برنامه پنج‌ساله دوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی با هدف افزایش سوددهی، توسعه صادرات، گسترش خصوصی‌سازی و افزایش تولید و تنوع محصول با محصولات ویژه و جدید تدوین شد. در سال‌های برنامه پنج‌ساله دوم توسعه (۷۸-۱۳۷۴) با بهره‌‌برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه پنج‌ساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمی به ۱۱ میلیون تن در سال رسید. در این برنامه و در راستای اهداف اعلام‌شده، ضرورت بهره‌گیری از مزیت‌های نسبی کشور، از جمله دسترسی به آب‌های بین‌المللی و منابع عظیم نفت و گاز و سایر تسهیلات و امکانات زیربنایی، طرح‌های جدیدی در منطقه بندرامام به اجرا گذاشته شد و در جهت تحقق سیاست جلب سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش صادرات غیرنفتی، منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی در محدوده منطقه بندرامام برای اجرای طرح‌های پتروشیمی و صنایع وابسته احداث شد.

با آغاز بهره‌برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه اول توسعه، شامل مجتمع‌های پتروشیمی اراک ( فاز دوم و بوتاکلر اراک)، ارومیه، خراسان و تبریز در سال‌های نخستین برنامه پنج‌ساله دوم و طرح متانول پتروشیمی خارک در پایان سال ۱۳۷۸ ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت ملی پتروشیمی به ۱۴ میلیون تن رسید. از سوی دیگر با تداوم سرمایه‌گذاری در طرح‌ها و مجتمع‌های در دست احداث، حجم سرمایه‌گذاری در این برنامه به ۸۱۲۳ میلیارد ریال رسید. در این برنامه، تولید از 7/5 میلیون تن در سال ۱۳۷۳ با میانگین رشد سالانه‌ای نزدیک به ۸ درصد، به ۱۱ میلیون تن در سال ۱۳۷۸ رسید. در این دوره توجه به کیفیت با اخذ استاندارد ISO ۹۰۰۲ از سوی شرکت پتروشیمی اصفهان در سال ۱۳۷۵ آغاز شد و در پی آن سایر شرکت‌ها موفق به اخذ استانداردهای مدیریت کیفیت در حوزه‌های مختلف شدند.در این دوره، فروش نیز با عرضه محصولات جدید به بازار، از رشد چشمگیری برخوردار شد، چنان که در سال ۱۳۷۸ فروش داخلی تا 8/3 میلیون تن به ارزش ۴۳۰۰ میلیارد ریال افزایش یافت و صادرات محصولات پتروشیمی به 2/9 میلیون تن و ارزش ۵۸۰ میلیون دلار با رشد سالانه ۱۶ درصد رسید. سهم پتروشیمی در کل صادرات غیرنفتی نسبت به پایان برنامه اول به 17/2 درصد و در صادرات بخش صنعت به 30/7 درصد ارتقا یافت.

صنعت پتروشیمی در سال‌های برنامه سوم توسعه

برنامه پنج‌ساله سوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی سرآغاز مرحله جدیدی به سمت جهانی شدن فعالیت‌های صنعت پتروشیمی است. از ویژگی‌های متمایز این برنامه، علاوه بر جهش در میزان تولید و فروش، ارتقای جایگاه صنعت پتروشیمی در صادرات غیرنفتی است. از جمله اقدامات مهم این دوره می‌توان به فعالیت‌هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، اجرای طرح‌های توسعه، توسعه صادرات و ارتقای جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی، خصوصی‌سازی و تغییر ساختار شرکت ملی صنایع پتروشیمی اشاره کرد.مهم‌ترین اهداف برنامه پنج‌ساله سوم بر اجرای اکثریت طرح‌های برنامه پنج‌ساله دوم و همچنین استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، نوسازی و بازسازی واحدهای قدیمی، تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، حداکثر استفاده از توانمندی‌های فنی و مهندسی داخل، تجهیز مناطق ویژه اقتصادی، توسعه صادرات، خصوصی‌سازی، حمایت از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه تاکید داشت.

در این برنامه اجرای طرح‌های جدید با هدف تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر و استفاده حداکثر از خوراک‌های اتان و مایعات گازی در نظر گرفته شده است. برای اجرای این طرح‌ها، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به واسطه ارتباط آن با منابع گاز طبیعی میدان پارس جنوبی مکان مناسبی برای اجرای طرح‌های جدید پتروشیمی تشخیص داده شد. با مجموع سرمایه‌گذاری به ارزش ۱۱۵۴۰۰ میلیارد ریال و بهره‌برداری از طرح‌ها، در پایان سال ۱۳۸۳ ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به ۱۸ میلیون تن رسید. تولید محصولات پتروشیمی نیز از ۱۱ میلیون تن در سال ۷۸ به ۱۵ میلیون تن در سال ۸۳ رسید. در سال۸۳ صادرات و فروش داخلی به ترتیب 5/2 میلیون تن به ارزش ۱۷۲۶ میلیون دلار و 4/8 میلیون تن به ارزش 12/6 هزار میلیارد ریال بوده است.

صنعت پتروشیمی در سال‌های برنامه چهارم توسعه

مهم‌ترین‌ اهداف این دوره، اجرای طرح‌های توسعه‌ای صنعت پتروشیمی با رویکرد استفاده از منابع هیدروکربوری گازی برای گسترش زنجیره ارزش تولید محصولات پتروشیمی با ارزش افزوده بیشتر با اتکا به استفاده حداکثری از توانمندی‌های داخلی و جذب سرمایه‌های بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه است. طی سال‌های برنامه چهارم (۱۳۸۴ تا ۱۳۸۹) ۴۰ طرح به ظرفیت 34/3 میلیون تن به تولید رسید.

صنعت پتروشیمی در سال‌های برنامه پنجم توسعه

از ابتدای برنامه پنجم توسعه تا پایان سال ۱۳۹۵ با بهره‌برداری از ۲۶ طرح پتروشیمی شامل طرح‌های تولیدی، زیر‌بنایی، سرویس‌های جانبی، بهینه‌سازی مصرف خوراک و پژوهشی که عموما از سوی بخش خصوصی اجرا شد، حدود 10/5 میلیون تن به ظرفیت تولید کشور افزوده شد.