آمریکا از برجام خارج شد. اگرچه برای عملی کردن این تصمیم دو فرصت 90 روزه و 180 روزه وجود دارد، اما تقریبا می‌توان گفت اتفاق خارق العاده دیگری را نباید پیش‌بینی کرد. تصمیم ترامپ را از چند جهت می‌توان بررسی کرد، نخست تبعات این تصمیم برای آمریکا و دوم تبعات این تصمیم برای ایران.

تبعات خروج آمریکا از برجام برای آمریکا

خروج آمریکا از برجام، اگرچه منجر به بازگشت برخی از تحریم‌های گذشته می‌شود که ساختار مالی ایران را هدف قرار داده بود، از جمله تحریم‌های نقتی، ارزی و بانکی، اما در مقابل تبعاتی نیز برای آمریکا دارد که این کشور را از موضع ابتکار عمل مواجهه با ایران خارج خواهد کرد؛ برخی از این تبعات عبارتند از:

1. شکاف بزرگتر آمریکا با اروپا

خروج آمریکا از پیمان ترانس پاسیفیک که پیمان تجاری چندجانبه‌ای بود که زمان باراک اوباما به امضا رسید، خروج آمریکا از پیمان آب و هوایی پاریس که پیمانی کاملا غیر سیاسی و محیط زیستی بود، نادیده انگاشتن تصمیمات سازمان ملل متحد، شورای امنیت، سازمان تجارت جهانی و ... همه و همه سبب شد تا فاصله بین اروپا و آمریکا بیشتر شود. همین اواخر بود که تصمیم ترامپ در خصوص مسئله افزایش تعرفه کالاهای اروپا به آمریکا سبب واکنش شدید مقامات اروپایی از جمله مقامات آلمانی شد و برخی از مسئولان آلمانی از شروع یک جنگ تجاری با آمریکا سخن گفته بودند. موضوعی که سبب شد در ملاقات بین مرکل و ترامپ در هفته‌های جاری در خصوص آن هشدارهایی داده شود و ترامپ تا حدودی از تصمیم خود عقب نشست.

حالا در مسئله برجام درست زمانی که تمام اروپایی‌ها بسیج شدند تا به ظاهر که شده این سند را حفظ کنند و در یک ماه اخیر تقریبا هر هفته کاخ سفید میزبان مقامات بلند پایه اروپایی همچون مکرون، مرکل، ترزا می و بوریس جانسون بود تا ترامپ را متقاعد کنند که از تصمیم خروج از برجام صرف نظر کند، رئیس جمهور آمریکا بدون توجه به نظر شرکای اروپایی خود از برجام خارج شد تا دستان عربستان و اسرائیل را فشار دهد و دوستی خود را از اروپا به سمت کشورهای بد نام منطقه‌ای تغییر دهد.

در این فضا این احتمال بیشتر می‌رود که اروپایی‌ها که اولویتشان حفظ برجام است، از آمریکا فاصله بگیرند. اگرچه برخی از گفته‌های مقامات اروپایی هنوز با رنگ و بوی ایران هراسی آمیخته شده است، اما نشان می‌دهد که اروپایی‌ها شدیدا از تصمیم ترامپ عصبی هستند. زیگمار گابریل، مکرون، مرکل همه با تاسف نسبت به تصمیم ترامپ اظهار نظر کردند. اما با هشداری که رهبری انقلاب در جمع فرهنگیان دادند، این اروپاست که باید تصمیم بگیرد آیا مصمم در ادامه مسیر برجام و متعهد به تعهدات خود در برجام هست و برای حفظ برجام ، حاضر است تعهد لازم را به ایران بدهد یا اینکه آنها نیز به تبعیت از آمریکا چند صباحی همراهی نسبی و در نهایت به بهانه‌های واهی خروج را امضا خواهند کرد. گرچه از اظهارات روزهای اخیر مقامات اروپایی اینگونه بر می‌آید که اروپا تمایل بر ادامه و حفظ برجام دارد.  

2. ایجاد دودستگی در آمریکا

بسیاری از نخبگان و مسئولین سابق و اسبق آمریکا نسبت به تصمیم ترامپ واکش منفی اتخاذ کرده اند. نکته جالب توجه این که بیشتر این مخالفت‌ها از جانب مسئولینی بوده است که در پست‌های امنیت ملی آمریکا مشغول به کار بوده‌اند. در آمریکا مشهور است که عالی‌ترین سطح تفکر استراتژیک مربوط به کسانی است که در حوزه امنیت ملی این کشور فعالیت می‌کنند. تقابل مستقیم ترامپ با نظرات این عده، یکی از مواردی است که سبب ایجاد دو دستگی در امریکا خواهد شد. از دیگر مخالفان این تصمیم ترامپ می‌توان به اعضای دولت گذشته آمریکا که مسئولیتی در به نتیجه رسیدن برجام داشته اند، اشاره کرد. جان کری که به واسطه ملاقات با وزیر خارجه ایران، هدف شدید ترین حملات دونالد ترامپ قرار گرفت، از جمله مسئولان سابق دولت آمریکا بوده است که نسبت به تصمیم ترامپ واکنش منفی نشان داده است. باراک اوباما رئیس جمهور سابق این کشور نیز در بیانیه‌ای مفصل به تصمیم دونالد ترامپ واکنش نشان داده و آن را پشت کردن به نزدیک‌ترین متحدان آمریکا خوانده است. همزمان اتحادیه اروپا از ماندن در برجام خبر داده است. او در شش پارگراف جداگانه دلایل خود برای موثر بودن برجام را برشمرده و گفته:

«برجام فقط یک توافق دو جانبه میان دولت آمریکا و ایران نیست بلکه بعد از سالها تلاش برای کسب حمایت متحدانمان، میان آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه، اتحادیه اروپا در یک طرف و ایران در سوی دیگر این توافق امضا شده است ایران به برجام متعهد بوده و این تنها مورد تایید دولت من نبود بلکه دیگر نهادهای اطلاعاتی دولت فعلی هم به آن اذعان کرده اند و آژانس انرژی اتمی هم آن را تایید کرده است برجام تاریخ انقضا ندارد و لزومی نداشت که الان نگران سالهای دور باشیم» این سخنان اوباما و همچنین مواضع منفی نسبت به تصمیم ترامپ، بی‌تردید در روزهای آینده بیشتر خواهد شد و نتیجه آن این می‌شود که ترامپ در وضعیتی بسیار متزلزل نسبت به ایران تصمیم خواهد گرفت.

3. تعمیق بی‌اعتمادی عمومی ایران به آمریکا

بعد از روی کار آمدن باراک اوباما، یکی از مهمترین مسائل که روبروی ایران قرار گرفت، نوع برخورد اوباما با مردم ایران و استفاده از دیپلماسی عمومی، دیپلماسی ترک 2، دیپلماسی رسانه و در نهایت تلاش برای به کار بردن قدرت هوشمند آمریکا برای مواجهه با ایران بود. در حالیکه سخت‌ترین تحریم‌های تاریخ در دوره اوباما علیه ایران وضع شد، ولی در عین حال او پیام‌های نوروزی مکرری به مردم ایران صادر می کرد و تلاش می‌کرد آمریکا را دوست مردم عنوان کند. اگرچه سیاست‌های اوباما خود نیاز به بررسی دقیق دارد، اما بلافاصله بعد از اوباما، ترامپ در جهت کاملا مخالف، مستقیما مردم ایران را هدف حمله خود قرار داد. در جمله‌ای کم نظیر مردم ایران را «تروریست» خطاب کرد، مانع از ورود مردم ایران به آمریکا شد، و حالا هم از برجام خارج شده است. همین تقابل با عرصه عمومی و اجتماعی در ایران، سبب تقویت بی‌اعتمادی عمومی مردم به آمریکا خواهد شد.

4. پیش‌بینی ناپذیری پاسخ متفابل ایران

یکی دیگر از تبعات این تصمیم برای آمریکا این است که از پیش‌بینی رفتار متقابل ایران ناتوان شده است. یکی از افتخارات آمریکایی‌ها در طول تاریخ سیاست خارجی و سیاست‌گذاری خود این بوده که توان پیش بینی رفتار بازیگران را برای خود محفوظ نگه می‌داشتند. آمریکایی‌ها معمولا زمین بازی را طوری طراحی نمی‌کنند که ابتکار عمل را از خود سلب کرده و ناتوان از پیش‌بینی رفتار طرف مقابل باشند. اما در ماجرای خروج از برجام، آمریکا دقیقا در مسیر این گزینه گام برداشته است. آمریکا به هیچ وجه نمی‌تواند پیش‌بینی کند ایران چه پاسخی به این رفتار نشان خواهد داد. آیا از برجام خارج می‌شود؟ آیا سرعت هسته‌ای شدن خود را چند برابر می‌کند؟ آیا در برجام می‌ماند؟ آیا واکنش منطقه‌ای به این اقدام صورت می‌دهد؟ همه این سوالات اینک در حوزه مسائل مبهم آمریکا قرار دارد.

دوم؛ تبعات خروج آمریکا از برجام برای ایران

علاوه بر تبعاتی که خروج برجام برای آمریکا دارد، این رویداد می‌تواند نتایج و چه بسا تبعاتی نیز برای ایران داشته باشدکه برخی از آن‌ها موجب تقویت منافع ایران و برخی نیز دردسرساز است که در صورتی که ایران بتواند زمینه‌های توسعه اقتصادی، تشدید شکاف اروپا – آمریکا و برنامه ریزی بومی برای اقتصاد ملی خود را به پیش ببرد، آن‌ها نیز قابل کنترل و فرصت برای ایران تلقی خواهند بود.

1. تقویت ساختار کلان بی‌اعتمادی به غرب

در اندیشه نخبگان فکری و اجرایی جمهوری اسلامی ایران ، بی‌اعتمادی به استکبار جهانی و مصداق تام آن یعنی آمریکا نمودی بارز داشته است. اما طی شرایط تاریخی برخی نخبگان در کشور از این زمینه فکری فاصله گرفته و قائل به این بودند که بر روی مسائلی مشخص می‌توان به آمریکایی‌ها اعتماد کرد و با آن‌ها وارد مذاکره شد. این همان موضوعی بود که رهبر انقلاب از آن به عنوان «تجربه تاریخی برجام» یاد کردند. حال این تجربه تحصیل شد. آمریکا در برجامی که خود با لطائف الحیل امضا کرد، پایبند نماند. به نظر نمی‌رسد تا فاصله زمانی نزدیکی نظام نخبگی ایران به سمت اعتماد به آمریکا حرکت کند.

2. ایدئولوژیک بودن منازعه آمریکا – ایران

یکی از مهمترین نتایج خروج آمریکا از برجام این بود که این ایده را تقویت کرد که موضوع و مشکل آمریکا با ایران، نه مسائل استراتژیک و نه مسائل ژئوپلیتیک، بلکه یک مسئله کلان ایدئولوژیک است. ترامپ به صراحت در خصوص این مسئله که رژیم ایران باید تغییر کند سخن می گوید و از سرنگونی جمهوری ایران سخن می گویند. هر چند امروز رهبر معظم انقلاب پاسخ یاوه گویی‌های ترامپ و دیگر مقامات کاخ سفید را به صراحت دادند و با ذکر این نکته که « بنده از طرف ملت ایران می گویم: آقای ترامپ، شما غلط می کنید . منتظر روزی باشید که ترامپ مرده، جسدش خوراک مار و مور شده اما نظام جمهوری اسلامی مقتدر است» ، دلیل دشمنی مقامات آمریکا با ایران را نه مباحثی همچون برجام و هسته ای ، بلکه نزاع فکری آنها بر سر ماهیت و بقای جمهوری اسلامی معرفی کردند.

3. مشروعیت اقدامات هسته‌ای در تمام ابعاد

اقدامات صلح آمیز هسته‌ای ایران، بعد از خروج آمریکا از برجام رنگ مشروع‌تری بخود می‌گیرد. اینک افکار عمومی بین المللی به خوبی می‌داند که ایران هیچ تخلفی از برجام نداشته است. آژانس بین المللی انرژی اتمی هر سه ماه یک بار گزارش پایبندی ایران به برجام را منتشر کرده است و به واسطه «سیاست انتظار و تصمیمی» که ترامپ در این یک سال و نیم گذشته در پیش گرفته بود، سبب حساسیت رسانه‌های بین المللی و متعاقبا آگاهی افکار عمومی بین المللی از گزارش‌های آژانس در خصوص ایران شد. همین آگاهی بین المللی سبب خواهد شد تا مشروعیت ایران در سطح افکار عمومی بین المللی به عنوان یک کشور متعهد به عهود خود به رسمیت شناخته شود.

4. وضع تحریم‌ها علیه ایران

شاید مهمترین نتیجه منفی خروج آمریکا از برجام برای ایران، تحریم‌هایی است که آمریکایی‌ها علیه نظام ارزی، بانکی و نفتی ایران اتخاذ خواهند کرد. اگرچه فرصتی 90 و 180 روزه برای این موضوع در نظر گرفته شده است، اما آمریکایی‌ها از همین حالا مشغول رایزنی با کشورها و شرکت‌های دیگر به منظور کنار کشیدن از اقتصاد ایران هستند. نتیجه این اقدامات را می‌توان در تصمیم فوری بوئینگ و ایرباس مشاهده کرد که موضوع را در دستور بررسی قرار دادند. طبیعی است که خروج آمریکا به عنوان یکی از طرف‌های برجام (به واسطه اصلی ترین تحریم کننده ایران) تبعاتی برای ما خواهد داشت، اما این مسئله‌ای نیست که بعد از برجام ایجاد شده باشد. آمریکا در همین دو ونیم سالی هم که برجام را امضا کرده است ، مجوز گشایش اقتصادی و مالی برای ایران را به بانک ها و شرکت‌های بین المللی نداده است. در صورتی که تلاش شود اقتصاد کشور به مبانی اقتصاد مقاومتی و ملی تقویت شود، این نتیجه منفی نیز قابل کنترل خواهد بود.