امروز در بورس کالای ایران شاهد راه‌اندازی اولین معاملات‌ آتی زعفران در جهان هستیم که می‌تواند سرآغاز موفقیت‌های جذاب‌تری در این حوزه باشد. جایگاه ایران در تولید رقمی نزدیک به ۹۰ درصد از تولید این محصول در جهان، وجود بازارهای صادراتی قدرتمند، نیاز به مکانیزمی برای شفافیت بیشتر این بازار و رصد قیمتی‌ و از آن مهم‌تر ساز‌و‌کار رسمی کشف نرخ، استفاده از تجربه سایر کشورها و همچنین دورنمای مثبت برای حمایت از تولید این کالا در حاشیه بازار و با ساز و کارهای مدرن مواردی است که اهمیت راه‌اندازی این بازار را افزایش داده است.

برخی از ویژگی‌های معاملات‌ آتی زعفران در بورس کالا
اغلب معامله‌گران با ساز و کار بازار آتی آشنایی دارند و آتی زعفران هم شباهت بسیاری با آتی سکه طلا دارد و شرایط معاملاتی و حتی تحویل کالا نیز در این دو بازار تفاوت عمیقی با یکدیگر ندارند. اختلاف در ویژگی‌های فنی کالا یا نوسان نرخ و ساعت معاملات از تفاوت‌های اصلی بین این دو بازار به شمار می‌آیند.دارایی پایه در این قرارداد؛ زعفران رشته‌ای بریده ممتاز (نگین) به میزان ۱۰۰ گرم است که سایر مشخصات کیفی آن در صورت نیاز در دسترس است. حد نوسان قیمت این کالا در روز ۳ درصد است، یعنی افزایش یا کاهش ۳ درصدی را می‌توان هر روز به‌عنوان سقف و کف تغییر قیمت‌ها به نسبت آخرین نرخ معامله‌شده محسوب کرد. زمان معاملاتی از ساعت ۱۲:۳۰ تا ۱۵:۳۰ بین روزهای شنبه و چهارشنبه خواهد بود. با توجه به نوسان قیمت زعفران در سطوحی نزدیک به ۶ میلیون تومان در هر کیلوگرم، وجه تضمین قرارداد رقمی نزدیک به ۱۰ درصد ارزش معاملات است یعنی برای خرید هر ۱۰۰ گرم نزدیک به ۶۰ هزار تومان وجه تضمین در نظر گرفته می‌شود. حداقل تحویل فیزیکی زعفران ۱۰ قرارداد است یعنی در سررسید معاملات اگر خریداری مایل بود که کالا را به‌صورت فیزیکی تحویل بگیرد باید ۱۰ قرارداد را در اختیار داشته باشد تا یک کیلوگرم زعفران، به‌عنوان کف حداقل فیزیکی را دریافت کند. همین ویژگی می‌تواند به جذابیت خرید در بین اهالی بازار به منظور تحویل فیزیکی در شرایط نوسان قیمت‌ها منجر شود. هم‌اکنون در کنار نمادهای معاملاتی سکه طلا در بورس کالا، نماد زعفران با عنوان قرارداد آتی زعفران نگین تحویل شهریورماه سال جاری با کد SAFSH۹۷ درج شده است که از ظهر امروز قابل معامله خواهد بود. برای معامله این قرارداد در ابتدا باید معامله‌گر کد معاملات آتی را از کارگزاران فعال در این بازار دریافت کرده و سپس می‌تواند به‌صورت برخط (آنلاین) آتی زعفران را معامله کند. شروط اصلی برای انجام این معاملات داشتن ۱۸ سال تمام و داشتن مدرک دیپلم است.

ویژگی‌های معاملات آتی زعفران
همچون سایر معاملات آتی ویژگی‌های جذابی برای این بازار قابل ذکر است که از آن جمله می‌توان به اهرم مالی این معاملات، پوشش ریسک، تضمین معاملات از سوی اتاق پایاپای بورس کالا، کشف قیمت تسویه روزانه، هزینه اندک معاملات، نقش‌آفرینی ارزش زمانی پول، نقدشوندگی بالا، معافیت مالیاتی و کف نرخ عادلانه و آزادانه در حاشیه بازار یاد کرد. این شرایط البته در مورد قراردادهای آتی زعفران از ویژگی‌های جانبی دیگری نیز حکایت دارد که اهمیت این بازار را بیش از گذشته برجسته می‌سازد.همان‌گونه که عنوان شد ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در جهان است ولی کشف نرخ این کالا در مسیر تولید و فروش به مصرف‌کننده نهایی به گونه‌ای متفاوت و متغیر عمل کرده؛ گویی نقش ایران در کشف نرخ و قیمت‌سازی

( Price Making) این کالا در حاشیه قرار می‌گیرد تا جایی که درآمدزایی اصلی آن بعضا نصیب تجار خارجی می‌شود. این شرایط یعنی دوگانگی قیمت یکی از آسیب‌های اصلی در بازار زعفران است، زیرا درآمدزایی کشاورزان در این ساز و کار بسیار محدود خواهد بود. این در حالی است که ذات معامله‌گری تجاری یعنی خریداری از کشاورز و صادرات یا فروش عمده آن نیز از درآمد بالایی برخوردار است که تمامی این موارد به نقیصه‌های این بازار منجر شده است. حال در شرایطی که کشورمان با بحران آب به‌صورت واقعی روبه‌رو است و کشت زعفران مخصوصا در مناطق اغلب خشک ایران صورت می‌گیرد می‌توان به این بازار به‌عنوان یکی از راهکارها برای تداوم تولید و استمرار درآمدزایی کشاورزان توجه کرد؛ آن‌هم در شرایطی که حمایت از این کشت از بستر بازارهای واقعی و رسمی عبور می‌کند.

به‌صورت دقیق‌تر در صورتی که حمایت از معاملات و تولید زعفران در بازار به‌صورت واقعی صورت پذیرد کمترین نیاز به حمایت دولتی را پیش‌روی خود متصور می‌بینیم؛ بنابراین کشت و تولید زعفران می‌تواند پایدار و پررونق وارد عمل شود. لازمه اصلی برای حمایت بازار از کشت زعفران و شاید مهم‌ترین حمایت از کشاورزان کشف نرخ عادلانه در حاشیه بازار باشد. به‌صورت دقیق‌تر مابه‌التفاوت قیمت‌ها بین کشاورز و صادرات به‌صورت رسمی اغلب نصیب برخی واسطه‌ها می‌شود؛ آن‌هم در شرایطی که در پاره‌ای اوقات حضور آنها جذاب ولی در زمان‌های بسیاری حضور این واسطه‌ها تنها به افزایش قیمت و کاهش درآمدزایی کشاورزان منتهی می‌شود. این مطلب به معنی آن است که ذات کشف نرخ عادلانه و شفاف و اطلاع‌رسانی گسترده قیمت‌ها می‌تواند فضا را برای فعالیت بسیاری از عناصر و داده‌های مخرب در بازار محدود سازد که در ساز و کار بورس کالا دقیقا همین مهم مدنظر قرار گرفته و حتی هدف‌گذاری شده است. در بورس کالا در ابتدا ساز و کار معاملات نقدی آماده شده و معاملات به دو صورت فیزیکی و اوراق سپرده کالایی مورد توجه قرار گرفته است.

این به آن معنی است که زیرساخت اصلی برای معاملات آتی در بورس کالا فراهم و فضا برای کاهش هزینه‌ها و فعال‌شدن واحدهای تولیدی و کشاورزان آماده شده است. این موارد اگرچه خود یک موفقیت مهم و بزرگ محسوب می‌شود ولی هنوز بازار به ابزارهای دیگری برای مدیریت و حمایت از طرفین آن نیاز دارد. حال در شرایطی که تمامی فعالان بازار می‌توانند در معاملات ایفای نقش کرده و حتی در صورت نیاز مصرف خود را (حداقل یک کیلوگرم) از بازار آتی تامین کنند می‌توان به موفقیت و جذابیت این بازار بیش از پیش خوش‌بین بود و همچنین فرآیند کشف نرخ با شفافیت بیشتری خودنمایی خواهد کرد. یکی از خروجی‌های این ساز‌و‌کار معاملاتی توزیع عادلانه بین مزرعه و خریدار اصلی، مصرف‌کننده نهایی یا صادرکننده است که به معنی بهبود قیمت‌هاست و درآمد بیشتری به احتمال زیاد نصیب کشاورزان خواهد شد.

این در حالی است که موفقیت این بازار در رویکرد آتی خود به معنی موفقیت بخش بزرگی از کشاورزان در تولید و معامله زعفران است و شاید برای اولین بار در کشورمان یک محصول به‌صورت مستقیم از سوی بازار و اهالی بازار مورد حمایت قرار می‌گیرد و می‌توان گفت که به حمایت‌های دولتی نیاز چندانی نخواهد داشت. این مطلب را باید جدی گرفت زیرا می‌تواند نمونه‌ای برای سایر بازارها و محصولات کشت شده در داخل کشورمان به شمار رود حتی اگر ویژگی‌های فنی متفاوتی داشته باشند. در صورت موفق بودن معاملات آتی زعفران در بورس کالا این نمونه را می‌توان به‌عنوان یک پایلوت در سایر بازارهای محصولات کشاورزی مخصوصا گندم و خوراک دام به کار گرفت که ساده‌ترین خروجی آن حمایت واقعی با محوریت بازار از تولید این محصولات در داخل کشور است؛ رخدادی که می‌تواند نیاز به نقش‌آفرینی برخی از نهادهای دولتی را به حداقل برساند که منافع جمعی را در اقتصاد کشورمان تامین خواهد کرد.

تجربه‌های جهانی و چشم‌انداز بازار
ذات تشکیل بسیاری از بورس‌های مهم کالایی در جهان همچون بورس کالای شیکاگو موسوم به CME بر پایه تولید محصولات کشاورزی بنا شده؛ آن‌هم در شرایطی که در شیکاگو و مخصوصا مناطق اطراف آن شاهد تمرکز تولیدکنندگان بزرگ و برجسته‌ای هستیم، یعنی بازار بر منطق تولیدکننده بنا شده است. البته کشورهای مصرف‌کننده نیز برای خود بورس‌های پرسابقه‌ای را بنا کرده‌اند ولی نیازهای معاملاتی، عرضه امن و مستمر و کشف نرخ پایدار و پتانسیل فروش و در نهایت جذابیت‌ها و نیازهای اقتصادی است که به ایجاد بورس‌های مهم کالایی در جهان منتهی شده و نمی‌توان از یک دستورالعمل یکسان برای تمامی آنها استفاده کرد.

نکته مهم دیگر در مورد بازار آتی زعفران صادرات محور بودن این کالاست، زیرا بخش اعظم آن به کشورهای دیگر صادر می‌شود. این ویژگی به معنای آن است که نوسان قیمت‌ها در بازار داخلی مشخصا به بازارهای صادراتی تزریق می‌شود یعنی نوسان نرخ موجب نخواهد شد تا یک خریدار در بازار آتی متضرر شده و دیگری سود برد. این بدان معناست که یکی از ویژگی‌های اصلی در بازارهای آتی یعنی معامله با حاصل‌جمع صفر برای بازار داخلی این‌گونه از بین می‌رود. در بازارهای آتی مثلا بازار آتی سکه در صورتی که قیمت‌ها به هر دلیل افزایش یا کاهش یابد، یک معامله‌گر متضرر شده و دیگری سود می‌برد، مگر آنکه روند افزایشی قیمت‌ها تداوم داشته باشد. این شرایط یعنی سود در برابر زیان در ادبیات مالی به حاصل‌جمع صفر معروف است ولی در بازار آتی زعفران این‌گونه نیست، زیرا نوسان قیمت‌ها در معاملات صادراتی به سایر نقاط جهان سرایت کرده و بازی با حاصل‌جمع صفر را شاهد نخواهیم بود. این وضعیت در صورت اجرایی شدن می‌تواند در بازار آتی نفت خام یا آتی فرآورده‌ها نیز خودنمایی کند.

نکته پایانی درخصوص معاملات آتی زعفران حضور مستقیم کشاورزان و تولیدکنندگان به‌صورت رسمی در ساز و کار معاملات است. هم‌اکنون تلاش‌های رسانه‌ای و آموزشی بسیاری برای معرفی این بازار به کشاورزان مخصوصا در استان‌های خراسان رضوی و خراسان جنوبی به عمل آمده است. باید گفت که ورود کشاورزان به این بازار به معنی منتفع شدن خودشان است، بنابراین از این ساز و کار با فرض پتانسیل تامین مالی آن استفاده خواهند کرد. منافع مالی بیشتر برای بخش کشاورزی قطعا مهم‌ترین‌ دلیل برای ورود کشاورزان بیشتر به این بازار خواهد بود؛ اگرچه همین مطلب به صراحت به معنی افزایش حمایت‌ها و افزایش حجم تولید و تقویت سطح زیرکشت محصول خواهد بود. این بدان معناست که از هم‌اکنون باید به فکر جذب خریداران نهایی بیشتری در بورس کالا باشیم تا بتوانیم از تقویت حجم تولید به میزان کافی حمایت کنیم. این در حالی است که سایر کشورها نیز به آرامی وارد کشت و افزایش حجم تولید زعفران خواهند شد، بنابراین ایجاد بازار آتی زعفران خود یکی از مکانیزم‌های جذاب برای مدیریت بازارهای منطقه‌ای و صادراتی این کالا نیز خواهد بود. رخدادی که هم‌اکنون نمی‌توان در مورد آن به سادگی سخن گفت، ولی منافع بسیاری را در آینده این بازار به همراه خواهد داشت.