زعفران گیاهی است از تیره زنبقیان که دارای خواص دارویی است و از آن برای خوش‌طعم و رنگ کردن غذاها در ایران استفاده می‌شود. این گیاه در شهرهای مختلف ایران تولید می‌شود و یکی از محصولات صادراتی کشور است. زعفران در ابتدا ویژه استان خراسان رضوی و  استان خراسان جنوبی بود، اما بعدها در دیگر جاهای ایران نیز کشت شد. اگر بخواهیم بهترین جای ایران برای زعفران را بشناسیم، باید در بین شهرهای استان خراسان جستجو کنیم؛ چون مرغوب‌ترین نوع زعفران از ابتدا مربوط به این منطقه بوده است. این منطقه سابقه بسیار زیادی در کشت زعفران دارد و برند زعفران به نام یکی از این شهرها رقم خورده است.

زعفران گیاهی است چند ساله که تا ارتفاع ۳۰ سانتی‌متری نیز رشد می‌کند. گیاه زعفران دارای گل‌های بنفش با شش گلبرگ است. گلهای زعفران سه پرچم و یک مادگی منتهی به کلاله سه شاخه به رنگ قرمز دارند که قسمت مورد استفاده این گیاه انتهای خامه و کلاله سه شاخه است که با نام زعفران معروف است و دارای رنگ و بوی معطر است. زعفران گیاهی است که به دلیل ارزش فراوان به طلای سرخ لقب گرفته و درآمد اصلی مردم در شهرهای خراسان است.

زعفران گیاهی است که در شرایط زیستی سخت قابلیت رشد دارد. این گیاه تنها در اول آبان به آب نیاز دارد و تا اول بهار باران و برف برایش کفایت می‌کند. زعفران گیاهی است که از نظر حمل و نقل نیز هزینه خاصی را دربر ندارد و به‌صرفه است. این گیاه دارای خاصیت غذایی و مصرف دارویی است و به دلیل کشت محدود در ایران بسیار مورد توجه است. کشت این گیاه شغل اکثر مردم منطقه خراسان است و نقش ویژه‌ای در زندگی مردم شمال شرق ایران دارد. زعفران دارای خواص دارویی است و مهم‌ترین ویژگی آن را شادی‌آوری آن دانسته‌اند که دارویی در مقابل افسردگی محسوب شده و به عنوان یک داروی طبیعی و گیاهی تسکین‌دهنده اعصاب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سابقه کشت زعفران در ایران به عهد باستان می‌رسد. سپس از ایران به یونان و روم نیز برده شد. در دوره پارت‌ها زعفران ایران به روم صادر می‌شد و بعدها در دوره مغول زعفران ایران به چین صادر شد و چین نیز از جمله مشتریان زعفران در ایران شد. گفته شده در دوره ساسانیان زعفران در قم نیز رایج شد. در دوره اسلامی زعفران به کشورهای عربی نیز برده شد و کشورهای اطراف مدیترانه نیز با طریقه کشت آن آشنا شدند.

در ابتدا ایران به عنوان تنها صادرکننده زعفران دنیا بود، اما در سال‌های اخیر کشورهای دیگری نیز وارد تجارت زعفران شدند. در عصر جدید اسپانیا به عنوان رقیبی برای ایران مطرح و یکی از صادرکنندگان زعفران محسوب می‌شود. امارات نیز بدون کشت زعفران به یکی از صادرکنندگان زعفران تبدیل شده است. علاوه بر این بسیاری از کشورها مثل افغانستان، هند و.. در زمینه تجارت زعفران فعال شده‌اند.

قاین پایتخت و برند طلای سرخ

اگر بخواهیم در مورد کشت زعفران در ایران سخن بگوییم، اولین جایی که در ذهن تداعی می شود، خراسان است. استان خراسان در زمینه کشت زعفران در ایران همواره پیشگام بوده است. کشت زعفران در شهرهای مختلف استان خراسان رضوی از جمله زاوه، تربت حیدریه، تربت جام، تایباد، باخزر، گناباد، نیشابور، بجستان رایج است و این استان مقام اول کشت زعفران را به خود اختصاص داده است. در استان خراسان جنوبی نیز شهرستان‌های قاینات، فردوس، بشرویه و بیرجند را می‌توان نام برد. استان خراسان جنوبی بعد از استان خراسان رضوی دومین مقام در کشت زعفران ایران را دارد. از لحاظ کیفیت زعفران استان خراسان جنوبی اول است، اما در زمینه کمیت دومین  منطقه بعد از خراسان رضوی محسوب می‌شود. بعد از استان خراسان می‌توان به استان‌های کرمان، لرستان، فارس و.. اشاره کرد که به تازگی در زمینه کشت زعفران فعال شده‌اند.

از حدود ۲۳۰ تن زعفرانی که هر ساله در جهان تولید می‌شود، حدود ۱۷۰ تن آن مربوط به خراسان است. از بین تمامی شهرهایی که در استان خراسان رضوی و استان خراسان جنوبی به کشت زعفران مشغول هستند، قاین از نظر شهرت گوی سبقت را از دیگر شهرها ربوده و به عنوان پایتخت زعفران ایران شناخته شده است. اتاق بازرگانی استان خراسان جنوبی سابقه کشت زعفران در قاین را در حدود ۷۰۰ سال ذکر کرده است. در حال حاضر زعفران قاین از نظر کیفیت در مقام اول جهان قرار دارد. در سال‌های اخیر شرکت‌های دانش‌بنیان بسیاری در زمینه زعفران در استان خراسان جنوبی و قاین به فعالیت مشغول هستند و با شرکت در کشورهای مختلف و حضور در بازارهای جهانی و صادراتی سعی در هر چه بهتر کردن موقعیت صادرات زعفران قاین در جهان دارند.

در حال حاضر قاین یک برند جهانی و شناخته شده است و همین سبب می‌شود در بسیاری از جاهای ایران که زعفران کشت می‌شود، با برند قاین بسته‌بندی شده و به فروش برسد. یکی از مشکلاتی که مردم شهرهای کوچک خراسان جنوبی در زمینه صدور زعفران به خارج از کشور دارند، عدم دسترسی به پروازهای مستقیم خارجی است. کشاورزانی که در زمینه کشت زعفران فعالیت دارند، محصولات خود را از شهرهایی که پرواز مستقیم خارجی دارند بارگیری می‌کنند. برخی از کشاورزان این امر را دلیلی بر استفاده برخی دیگر از واسطه‌ها برای استفاده از برند مرغوب شهرهای خراسان جنوبی برای زعفران جاه‌های دیگر می‌دانند.

کشت زعفران در قاین و دیگر شهرهای استان خراسان جنوبی به عنوان منبع اصلی درآمد ساکنان این شهرها شناخته می‌شود و سال‌ها است که در این زمینه مشغول هستند و از این راه کسب معاش می‌کنند. در سال‌های گذشته تورهایی در این استان در زمینه گردشگری زعفران برپا شد. این تورها به قصد آشنایی گردشگران با منطقه و زعفران این استان بود که استقبال قابل توجهی از آن شد. ایران از طریق صدور زعفران این شهرها مقام اول صادرکننده زعفران را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. زعفران یکی از اقلامی است که در زمینه ارز آوری در ایران از جایگاه خاصی برخوردار است. گردشگران در سفر به استان خراسان جنوبی و قاین می‌توانند طلای سرخ این سرزمین را به عنوان سوغات به ارمغان ببرند.