شاید زمانی که ژول ریمه، رئیس وقت فدراسیون جهانی فوتبال، در سال ۱۹۲۸ تصمیم گرفت برای اولین بار چند کشور مختلف را در قالب مسابقه‌ای بین قاره‌ای و در سطحی حرفه‌ای در یک تورنمنت روبه‌روی هم قرار دهد، مسائل اقتصادی و سودآوری مالی از قِبَل برگزاری جم‌جهانی جایگاهی در مخیله او نداشت. اما امروز پس از گذشت حدود ۹۰ سال از آن زمان شاید به‌سختی بتوان به این پرسش پاسخ داد که آیا جام‌جهانی رویدادی ورزشی است یا اقتصادی؟ آمار نشان می‌دهد معمولا کشورهای میزبان بازی‌های جام‌جهانی در سال قبل و سال برگزاری مسابقات، روند رو به رشدی را به‌لحاظ رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) تجربه می‌کنند. به‌عنوان مثال، کره‌جنوبی که میزبانی جام‌جهانی ۲۰۰۲ را بر عهده داشت، رشد سه‌درصدی تولید را در آن سال تجربه کرده است. همچنین به گزارش بانک مرکزی روسیه، اقتصاد این کشور پس از دو سال رشد منفی، در سال گذشته که در حال آماده‌سازی خود برای تورنمت جام‌جهانی بود، رشد مثبت اقتصادی را تجربه کرد. این امر رشد اشتغال و افزایش تقاضای تولیدات مصرفی و خدماتی را در پی داشته است. همچنین بر اساس پیش‌بینی کارشناسان، برگزاری جام‌جهانی در ۱۱ شهر روسیه، می‌تواند در سه‌ماهه دوم و سوم سال ۲۰۱۸، باعث افزایش ۲/۰‌درصدی تولید ناخالص داخلی این کشور شود.

شاید تا چندی پیش اغلب مردم جوامع مختلف هدفی جز سرگرمی برای تماشای مسابقات ورزشی نداشتند، اما با غلبه رسانه‌ها و شرکت‌های بزرگ تبلیغاتی بر ذهن و اندیشه مردم، دیگر کمتر جامعه‌ای وجود دارد که از اهمیت برگزاری مسابقات ورزشی چه در سطح داخلی و چه در سطح بین‌المللی در تولید، رشد و توسعه اقتصادی و توزیع بهتر درآمدها آگاه نباشد. علاوه بر کره‌جنوبی که به آن اشاره شد، آمار نشان می‌دهدآفریقای جنوبی که سال‌ها تحت استعمار خارجیان قرار داشت، از میزبانی رقابت‌های جام جهانی ۲۰۱۰‌، ۵/۳‌میلیارد دلار سود کسب کرد و به نسبت سال 2009، شش‌درصد رشد اقتصادی داشته است. همچنین،‌ اگر به هزینه و درآمد آخرین جام‌جهانی برگزارشده بپردازیم، متوجه می‌شویم که سود خالص فیفا از برگزاری جام‌جهانی 2014 در برزیل، حدود سه‌میلیارد دلار بود. فیفا از حق پخش تلویزیونی حدود ۷/۱‌میلیارد دلار سود به دست آورد و حق بازاریابی برای شرکت‌هایی مانند آدیداس، هواپیمایی امارات، سونی، ویزا، هیوندای و کوکاکولا به بیش از ۳/۱‌میلیارد دلار رسید.

بازاری برای شرکت‌های تجاری

شرکت‌های بزرگ به‌دلیل استقبال جهانی از مسابقاتی چون جام‌جهانی، المپیک، ان.بی.ای و ... همواره به‌دنبال این هستند که در این تورنمنت‌ها هزینه‌های زیادی صرف بازاریابی کنند. بر همین اساس شرکت آدیداس بخش عمده‌ای از افزایش فروش هشت‌درصدی خود در سال ۲۰۱۴ را مدیون جام‌جهانی است، زیرا این شرکت اسپانسر اصلی این مسابقات بود و توپ رسمی، لباس و تجهیزات ۹ تیم از ۳۲ تیم رقابت‌کننده را تامین می‌کرد. گفته‌های رئیس شرکت آدیداس نیز حاکی از افزایش درآمد عملیاتی ۴/۱ تا ۶/۱‌میلیارد دلاری این شرکت در آن سال بود. امسال نیز آدیداس علاوه بر تامین توپ رسمی رقابت‌های جام‌جهانی، اسپانسرینگ 12 تیم حاضر در این مسابقات را برعهده گرفته است.

جام‌جهانی، محوری برای توسعه

این بار نوبت به روسیه رسید تا میزبان بزرگ‌ترین تورنمنت فوتبالی جهان باشد. کشوری که علاوه بر تامین منافع اقتصادی، سعی بر قدرت‌بخشیدن به ساختار سیاسی خود در نظام بین‌الملل هم دارد. امروزه فوتبال چنان اهمیتی پیدا کرده است که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، قصد دارد از فرصت جام‌جهانی برای مطرح‌کردن این کشور به‌عنوان یک ابرقدرت جهانی و بخشیدن جانی تازه به مناطقی که با رکود رو‌به‌رو هستند، استفاده کند. همچنین ماکسیم اورشکین ، وزیر توسعه اقتصادی روسیه، اعلام کرده است: انتظار می‌رود گردشگران خارجی طی برگزاری بازی‌های جام‌جهانی روسیه بیش از ۱۰۰‌میلیارد روبل معادل تقریبا 6/1‌میلیارد دلار خرج کنند. کارشناسان نیز بر تاثیر مثبت جام‌جهانی بر اقتصاد روسیه امیدوارند. طوری که تحلیلگران موسسه «گیدار» روسیه در ماه ژانویه به این نتیجه رسیدند که جام‌جهانی می‌تواند در سه‌ماهه دوم و سوم سال ۲۰۱۸، باعث افزایش 2/0‌درصدی تولید ناخالص داخلی این کشور شود. شاید به همین دلیل است که امروزه بسیاری از اقتصاددانان اصرار به برگزاری مسابقات جام‌جهانی در کشورهای فقیر و محروم دارند، زیرا آنها معتقدند به‌دلیل اقدامات عمرانی و زیربنایی که برای برگزاری این تورنمنت در این کشورها انجام می‌شود، پس از اتمام و متاثر از سود کلان حاصل از برگزاری این مسابقات، کشور میزبان ناخواسته در مسیر رشد و توسعه قرار می‌گیرد.

افزایش درآمد رسانه‌ها در جام‌جهانی

بدون شک نقش رسانه و به‌ویژه تلویزیون در فرهنگسازی و جذب تعداد زیادی از مردم به ورزش بر هیچ‌کس پوشیده نیست. نقشی که اگر درست به کار گرفته شود می‌تواند تبعات مثبتی را در جامعه داشته باشد. این در حالی است که در بعضی از کشورهای در حال‌توسعه آن‌طور که باید، تعامل و ارتباط خوبی میان رسانه و متولیان ورزش وجود ندارد. امشب جام‌جهانی ۲۰۱۸ فوتبال با انجام مسابقه میان روسیه و عربستان افتتاح می‌شود. شاید از همین حالا بتوان مسابقات جام‌جهانی 2018 را نقطه عطفی در تاریخ تماشای بازی‌ها از طریق گیرنده‌های تلویزیونی و شبکه‌های اینترنتی برشمرد. در این زمینه بر اساس آمار و نظرسنجی‌هایی که منتشر شده است، پیش‌بینی می‌شود که بیش از سه‌میلیارد نفر در اقصی‌ نقاط دنیا از طریق گیرنده‌های تلویزیونی خود به تماشای بازی‌های جام‌جهانی بنشینند. مخاطبانی که علاوه‌بر گیرنده‌های تلویزیونی می‌توانند در پهنای اینترنت و با اشتراک در شبکه‌های مختلف بدون هیچ‌گونه محدودیتی به تماشای مراسم افتتاحیه و بازی‌های تیم مورد علاقه‌شان بنشینند. اما پرسش این است که چرا برخی کشورها نظیر ایران که گاهی از پرداختن به ورزش غافل می‌شوند در پخش مسابقات جام‌جهانی اینچنین پیگیر هستند؟ به‌یقین حاشیه سود بالا که از تبلیغات ورزشی و به‌ویژه فوتبال حاصل می‌شود، باعث شده تا فوتبال یکی از پایه‌های ثابت شبکه‌های سه و ورزش سیما باشد و زمان زیادی از آنتن این شبکه‌ها به فوتبال اختصاص پیدا کند. گزارش‌های منتشرشده حاکی از آن است که در جام‌جهانی 2014 حدود ۶۰‌میلیارد تومان برای تبلیغات بازی ایران و نیجریه، ۷۵‌میلیارد تا ۸۰‌میلیارد تومان  برای بازی ایران و آرژانتین و همین مبلغ هم برای بازی ایران و بوسنی از صاحبان تبلیغات اخذ شد که مجموع درآمد حاصل از تبلیغات این سه بازی به بیش از ۲۰۰‌میلیارد تومان می‌رسد. چنان‌که این حجم بالای درآمدزایی ورزش فوتبال و به‌ویژه بازی‌های جام‌جهانی باعث شد تا مدیران سازمان از پخش نظرات کارشناسان در میان دو نیمه بازی ایران و آرژانتین در جام‌جهانی گذشته صرف‌نظر کنند و ۱۵ دقیقه نیمه را به پخش آگهی بازرگانی اختصاص دهند. این بار نیز در آستانه شروع جام‌جهانی بیست‌ویکم آنها با گران کردن تعرفه‌های پخش آگهی در خلال مسابقات جام جهانی فوتبال روسیه سهم شگفت‌انگیزی نصیب خود و سازمانشان می‌کنند. این در حالی است که ریالی از این درآمدها به فوتبال نمی‌رسد و هزینه سرسام‌آور تبلیغات تلویزیونی در جام جهانی نشان می‌دهد که صداوسیما تنها به منافع خود می‌اندیشد و فوتبال را وسیله‌ای برای کسب درآمد و نه ارائه خدمات، کرده است. البته کسب این درآمدها، هزینه‌های اولیه را می‌طلبد. صداوسیما طی قراردادی 120‌میلیارد تومانی مجوز حق‌ پخش مسابقات را خریده و قرار است همه مسابقات تا پایان جام‌جهانی از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شود، اما سیاست صداوسیما فقط خدمت نیست و همان‌گونه که اشاره شد، یک امتیاز تجاری و اقتصادی پرسود را برای خود دست و پا می‌کند. چراکه طی برگزاری تورنمنت‌های مختلف نارضایتی‌هایی از رفتار صداوسیما میان مردم به وجود آمده است. از جمله قطع مکرر صحنه‌ها و پخش صحنه‌های آهسته که اغلب هم بی‌دلیل هستند انتقادات بسیاری را به‌همراه داشته است. همچنین سانسورهایی نظیر پوشاندن لوگوی باشگاه رم واکنش‌های بسیاری را به‌همراه داشت و بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی این گونه رفتارها را نوعی بی‌احترامی به شهروندان تلقی می‌کنند. همین سیاست‌های صداوسیما اعث شده است طی چند سال گذشته اعتماد مردم علاقه‌مند به ورزش نسبت به تلویزیون کم شده است، البته مسئولان تلویزیون ایران اعتنای چندانی به این انتقادات تا به امروز نداشته‌اند. از همین رو، جام‌جهانی میدانی است که می‌تواند بین این مردم و این رسانه آشتی برقرار کند و شاید به همین دلیل است که مسئولان این سازمان مجوز پخش مسابقات را دریافته کرده‌اند. با این حال، تعرفه جدید صداوسیما جهت پخش بازی‌های ایران در جام‌جهانی 2018 روسیه نشان می‌دهد اولویت تلویزیون ایجاد منبع درآمد جدید و خوب در راستای سیاست‌های خودکفایی است که البته در مورد فوتبال سیاست درستی نبوده و به‌درستی اعمال نشده است.

تعرفه 5/3‌میلیاردی برای آگهی 30 ثانیه‌ای

چند روز پیش تعرفه پخش تلویزیونی بازی‌های ایران از سوی اداره کل بازرگانی سازمان صداوسیما اعلام شد که طبق آن بالاترین طبقه یعنی طبقه ۳۵ طبق تعرفه هشت‌میلیون و 500‌هزار تومان به ازای هر ثانیه قیمت دارد.  حال باز هم طبق تعرفه، در ماه خرداد و تیر این مقدار ۵۰‌درصد افزایش دارد. بر اساس اعلام طبقات بازی‌های ایران در جام‌جهانی، هزینه هر ثانیه تبلیغ با نرخ 5/8 برابر محاسبه می‌شود. نرخ طبقه ۳۵ برای شرکت‌ها، خصوصی محاسبه می‌شود (برای بانک‌ها 5/9 برابر و برای اپراتورها ۹/‌۹ برابر)، یعنی هر ثانیه‌ تبلیغ 114‌میلیون و 712‌هزار و 500 تومان هزینه در پی دارد. حالا فرض کنید یک تیزر ۳۰ ثانیه‌ای داشته باشیم، باید شرکت صاحب تبلیغ 000، 375، 441، 3 سه‌میلیارد و 441‌میلیون و 375‌هزار تومان به صداوسیما بپردازد.

پیوند محکم ورزش و اقتصاد

ورزش و اقتصاد، دو واژه‌ای هستند که در قرن ۲۱ پیوند محکمی با یکدیگر پیدا کردند و در حیات و بقای همدیگر سهم عمده‌ای به خود اختصاص می‌دهند. به همین دلیل بسیاری از کشورها سعی می‌کنند تا با برعهده‌گرفتن میزبانی تورنمنت‌های مختلف، علاوه بر شناساندن کشور خود به جهانیان، زمینه‌های توسعه اقتصادی خود را هم مهیا کنند. اما متاسفانه در کشور ما به‌دلیل مشکلات زیربنایی و برخی دیگر از مسائل برای حضور گردشگران خارجی در ایران، حتی بر عهده گرفتن میزبانی بازی‌های منطقه‌ای غیرممکن است. به‌عنوان مثال داشتن چند ورزشگاه بزرگ از شرایط اولیه میزبانی تورنمنت‌های بزرگ است که اگر ورزشگاه آزادی را فاکتور بگیریم، در این زمینه کشور ما از کمترین امکانات هم برخوردار نیست. گذشته از این مساله ورود بانوان به استادیوم از دیگر شرایط اعطای میزبانی به یک کشور است که در کشور ما زنان اجازه ورود به برخی استادیوم‌های ورزشی را ندارند. همچنین برآوردها نشان می‌دهد که در بسیاری از مواقع هزینه تیم‌های باشگاهی فوتبال ایران از درآمد آنها بیشتر است و همواره تیم‌های باشگاهی متحمل زیان می‌شوند و شاید به‌دلیل کمک‌های دولتی است که تیم‌های فوتبال ایران تا به امروز ورشکست نشده‌اند. به هر حال کشور ما از لحاظ داشتن منابع و نیروی انسانی بسیار غنی‌تر از روسیه، قطر،آفریقای جنوبی و ... است و امید می‌رود با از میان برداشتن موانعی که به آن اشاره شد، مقدمات میزبانی ایران در مسابقات بین‌المللی فراهم شود. اگر مسئولان از اکنون به فکر تامین زیرساخت‌ها و رفع موانع سیاسی و فرهنگی باشند شاید حداقل بتوان میزبانی جام ملت‌های آسیا در سال 2023 را برعهده گرفت.