از این چهار محصول، برق به گواه فعالان حوزه، به‌واسطه انحصاری‌بودن خریدار، با آسیب جمعی تولیدکنندگان بی‌پول همراه بود و شاید فقط بتوان گفت مورد دوم (فراورده‌های نفتی) اندکی روی خوش بورس انرژی را به خود دید. هرچند عرضه محصول اندک بود و جای کار هنوز هم دارد. اما در دو مورد دیگر که اولی در قالب سخنی از زبان معاون اول رئیس‌جمهور طرح شد و دیگری در قالب دستور روحانی مطرح شده، اما و اگرها فراوان است. حالا محمود مخدومی، مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری نفت‌وگاز تأمین (زیرمجموعه شستا) در آخرین اظهارنظر در این زمینه خبر داده که به دستور رئیس‌جمهوری در حال آماده‌سازی برای ورود پالایشگاه ستاره خلیج فارس به بورس هستند. اما کارشناسان بر این عقیده هستند که شرایط برای عرضه این دو محصول در بورس فراهم نیست. می‌گویند بورس ایران بین‌المللی نیست که به فکر عرضه محصولاتی با فروشنده واحد در آن، چشم به صادرات انرژی در این بخش بدوزیم. اگر مشتری داخلی است که عرضه آن در بورس چه معنایی دارد؟‌ اما نکته شایان ‌توجه در تمامی این حرف‌وحدیث‌ها، بی‌توجهی به حاکمیتی‌بودن محصولاتی است که در بورس عرضه می‌شود و صاحبان پرشمار پیدا می‌کند. اما نتیجه در هاله‌ای از ابهام است، بازار انحصاری است، برق در بورس عرضه می‌شود، خاموشی‌های گسترده کشور را در برمی‌گیرد. این طیف خطی آیا سرنوشت محصولاتی چون نفت و بنزین نخواهد بود؟ این پرسش را با کارشناسان مطرح کردیم. برخی موافق و برخی مخالف‌اند.

عبده‌تبریزی: زمینه برای ایجاد بورس نفت فراهم نیست

حسین عبده‌تبریزی، اقتصاددان و عضو شورای‌عالی بورس در این زمینه در تحلیلی گفته: بورس نفت و انرژی ماهیت بین‌المللی دارد و اصولا هم در بورس‌های کالایی مانند بورس نفت، بورس انرژی، فولاد، برق و ... مردم عادی نمی‌توانند ورود کنند. در بازارهایی مانند بورس انرژی و بورس کالا معمولا کسانی درگیر می‌شوند که در این کسب‌وکارها حضور دارند و رقم‌های بالایی در اختیار آنها است.

تبریزی در ادامه گفت: مردم عادی شناختی از بورس‌های کالایی ندارند و بیشتر درگیر بورس اوراق بهادار می‌شوند و ما هم به سرمایه‌گذاران عادی توصیه نمی‌کنیم که وارد بورس کالا و بورس انرژی شوند، حتی ما به تازه‌واردان توصیه می‌کنیم از طریق صندوق‌ها به بازار سرمایه وارد شوند تا در وضع نوسان‌های بازار دچار زیان نشوند.

عضو شورای‌عالی بورس در قالب پیشنهادی ادامه داد: معتقدم بورس نفت را باید در یکی از مناطق آزاد با دسترسی به مقررات وسیع‌تر نسبت به مقررات جاری کشور راه‌‌اندازی کنیم و طبیعی است که بورس نفتی باید در وضع اقتصادی و روابط بین‌المللی مناسب‌تر ایجاد شود. او با تأکید بر اینکه امروز بهترین زمان برای ایجاد بورس نفت نیست، گفت: به‌هر‌حال تشخیص دولت این است که شاید راه‌اندازی بورس نفت بتواند در فروش نفت کشورمان مؤثر باشد اما برای فروش نفت از طریق بازار سرمایه حداقل باید بازار منطقه‌ای برای آن ایجاد کنیم که عده‌ای از خارج از کشور بتوانند نفت ایران را خریداری کنند.

اما و اگر فراوان است

جواد نوفرستی، کارشناس اقتصاد انرژی نیز می‌گوید: امروز برای ورود نفت و بنزین به بورس بسیار زود است، زیرا شرایط برای آن فراهم نیست. او هم سخنان عبده‌تبریزی را تأیید کرده و می‌گوید: نفت کالایی است که بازار آن بین‌المللی و مشتری آن جهانی است. کالاهایی که در بورس عرضه می‌کنیم، بازار داخلی دارد. علاوه بر آنکه چندان بستر را آماده و فراهم نمی‌دانم؛ به‌ویژه آنکه بخش خصوصی واقعی توانمند فعالی هم نداریم و اکثرا شبه‌دولتی و خصولتی‌ها هستند.

نوفرستی با بیان اینکه پیشنهادی که از سوی معاون اول مطرح شد، اما و اگر فراوان دارد، ادامه می‌دهد: امیدوارم به‌سرعت اتفاق نیفتد.

به گفته او مبنای پیشنهاد بورس نفت، تحریم‌ها بود. عرضه نفت در بورس، راهکاری برای دورزدن تحریم‌هاست اما باید شرکت خصوصی توانمند، نفت را تحویل بگیرد و در بازار جهانی بفروشد، ولی کدام بازار جهانی؟ بنزین هم اگر هدف صادراتی دارد، همین موضوع درباره آن مطرح است. در ابتدا باید بسترهای آن فراهم شود و بعد دست به کار شد.

او ادامه می‌دهد: اگر بازار داخلی مطرح است، ورود بنزین در بورس بی‌معناست. اکنون قیمت بنزین مشخص است، جایگاه خاصی نداریم که با کیفیت خاص بنزین عرضه کند و کیفیت هم تقریبا در همه بخش‌ها یکسان است، دیگر در این مورد عرضه بنزین در بورس، موضوعیتی ندارد؛ مگر اینکه به سمت صادرات برویم که با افتتاح فاز سوم پالایشگاه خلیج فارس ممکن می‌شود، زیرا فراتر از نیاز داخل خواهد بود اما حجم آن قابل توجه نخواهد بود. حداقل در شروع چندان قابل توجه نخواهد بود. در بازار داخل معنا ندارد که بخش خصوصی در بورس بخرد و بعد به جایگاه‌ها بفروشد که مکانیسم آن فراهم نیست.

خودکشی در بورس

از ابراهیم خوش‌گفتار، عضو هیئت‌مدیره سندیکای تولیدکنندگان برق درباره تجربه ورود برق به بورس انرژی می‌پرسم. او مختصر توضیح می‌دهد که عرضه برق در بورس چرا و چگونه، انحصار را شکل داد و تجربه ناموفقی در کارنامه بورس شد. خوش‌گفتار به «شرق» می‌گوید: پروژه بورس برق، پروژه ناموفقی بود. پروژه انحصاری که اسمش بورس نیست. خریدار، شرکت‌های تورزیع برق با دستور توانیر بودند. کل معامله‌ای که انجام می‌شود، دست بالا دو درصد بازار برق کشور است. ازآنجا‌که وزارت نیرو پول برق را با تأخیر تقریبا یک‌ساله پرداخت می‌کند، نقدینگی بازار بورس سبب شد هر تولیدکننده‌ای وارد شده و خودکشی کند. 

می‌پرسم چرا از لفظ خودکشی استفاده می‌کند و او پاسخ می‌دهد: تولیدکنندگان برق حدود 17هزار میلیارد تومان از وزارت نیرو طلبکارند و چون برای ادامه حیات به پول احتیاج دارند، وارد بورس می‌شوند. اگر قیمت بازار برق در بورس را ببینید، شاهدید که 29 تومان در هر کیلووات هم فروش رفته؛ درحالی‌که قیمت تمام‌‌شده برق چیزی بیش از 60 تومان است. بنابراین این اقدام چیزی جز خودکشی این صنعت نبود. مدیرعامل برق و انرژی سابق با بیان اینکه تا سوبسید هست، بورس یک بازی است، در تحلیلی توضیح می‌دهد که چرا این پروژه موفقیت‌آمیز نبود: تا وقتی که به قیمت‌های واقعی محصول را در بورس عرضه نکنیم، بورس موفق نمی‌شود اما اگر قیمت را آزادسازی کرده و اگر برای آن سازوکاری تعریف و اعلام کنیم که قیمت فراورده را با در‌نظر‌گرفتن اندکی سوبسید و باقی را با توان خریدار عرضه می‌کنیم، می‌تواند موفقیت‌آمیز باشد. به گفته او اگر قرار باشد در بورس برای هر محصولی که  هست، خریدار یک جای مشخص باشد، این اتفاق قابل تعمیم به آن بخش هم خواهد بود. اگر خریدار بنزین پالایشگاه ستارخ خلیج فارس، وزارت نفت باشد تا در جایگاه‌ها عرضه کند، هیچ فرقی نخواهد کرد که محصول برق باشد یا بنزین. انحصار باز هم شکل می‌گیرد و تولیدکننده ضرر می‌کند.

شرایط مهیاست، عزم کافی وجود ندارد

بااین‌حال، مدیرعامل بورس انرژی ایران نظر دیگری دارد. علی حسینی معتقد است که شرایط برای ورود انرژی به بورس فراهم است و در گذشته هم فراهم بوده، اما عزم و اراده جدی برای ایجاد آن فراهم نبود.

حسینی می‌گوید: در گذشته هم ماده 4 قانون برنامه ششم به صراحت تکلیف شده که ابزارهای مهندسی مالی در بورس انرژی تقویت شود و عرضه نفت خام و فراورده‌های نفتی در بورس انجام شود. این موضوع از سال 81 در دولت وقت مطرح شد و مورد حمایت دولت وقت قرار گرفت، منتهای مراتب در افت‌وخیز‌های زمان، توجه کافی به آن نشده است. او با اشاره به تجربه به گفته او موفق عرضه فراورده‌های نفتی در بورس می‌گوید:‌ معاملات قابل‌توجهی در زمینه صادرات محموله‌های کوچک، دریایی و زمینی در بورس انرژی انجام شده و این مورد می‌تواند در زمینه بنزین و نفت هم ایجاد شود. نقد بین‌المللی‌نبودن بورس ایران را در این گفت‌وگو مطرح می‌کنم، حسینی پاسخ می‌دهد: بورس چگونه باید بین‌المللی شود؟ وقتی که در زمینه‌هایی که پتانسیل بین‌المللی‌شدن داریم، مسئولان ذی‌ربط فعالیت کنند. وقتی فراورده‌های صادراتی در بورس عرضه نشوند، بین‌المللی‌شدن معنا ندارد. باید در این راستا فعالیت‌هایی انجام دهیم و اگر موفقیت نداشت، عدم موفقیت را مطرح کنیم. او که حاضر نیست اشاره‌ای به پروژه ناموفق عرضه برق در بورس داشته باشد، ادامه می‌دهد: به عقیده من این کار شدنی است و سخت نیست. شرایط حاکم بر اقتصاد خوب نیست. با توجه به این بحث عمومی اگر شرایط سخت برای همه بخش‌هاست، برای این بخش هم همین‌طور است. حسینی با اشاره به تجربه موفق بورس DNE دوبی می‌گوید:‌ در همسایگی ما کشورهایی که توانمندی‌شان کمتر از ماست، اما عزم و اراده جدی داشتند، این کار را انجام دادند و موفقیت هم داشتند.

با او مثال نقض این مسئله را طرح می‌کنم. دکتر فریدون فشارکی، کارشناس برجسته و بین‌المللی حوزه انرژی که خود نیز عضو هیئت‌مدیره بورس DNE دوبی است، در تحلیلی درباره ورود نفت به بورس، از ناموفق‌بودن این بورس گفته بود، اما مدیرعامل بورس انرژی ایران معتقد است نظر این کارشناس با موضوع‌ دیگری مطرح می‌شود. ایران مستقل است و توانایی زیادی هم دارد و باید به این توانمندی‌ها و قانون توجه شود. او به داده‌ها استناد کرده و می‌افزاید: اگر بورس دوبی موفق نبوده، چرا شرکت «سومو»ی عراق از چند ماه پیش نفت خام سبک بصره را در آنجا عرضه می‌کند؟ قیمت معاملاتی در اکثر موارد بیشتر از قیمت‌هایی است که به‌صورت رسمی در مذاکرات به خریداران پیشنهاد داده می‌شد.

به گفته او، برخی از کشورهای بزرگ تولیدکننده نفت به‌تدریج دارند از این سازوکار استفاده می‌کنند و ما نیز باید در این راستا گام برداریم.